عبید زاکانی و رساله تعریفات (رساله ده فصل)

احتمالاً با شنیدن اصطلاح واژه نامه شیطان به یاد کتاب آمبروز بیرس می‌افتید که در کشور خودمان هم ترجمه و منتشر شده است.

این نوع واژه نامه‌ها، که تعدادشان کم هم نیست معمولاً به این صورت تولید می‌شوند که نویسنده می‌کوشد به شیوه‌ی طنز، برای هر یک از واژه‌های رایج در ادبیات عمومی، توضیحی متفاوت از معنای ادبی ارائه کند.

معمولاً این توضیحات، به واقعیت‌های اجتماعی هم گوشه چشمی دارند.

مثلاً آمبروز بیرس، در توضیح واژه‌ی تبریک گفته است: نوعی حسادت مودبانه.

همچنین در توضیح خیانت گفته است: پاداش اعتماد.

او همچنین در توصیف بی‌عدالتی می‌گوید: نوعی بار است که تحملش بر دوش خودمان دشوار و بر دوش دیگران بسیار آسان است.

اگر چه بسیاری از فارسی زبانان، مانند سایر مردم جهان با شنیدن واژه نامه شیطان به یاد آمبروز بیرس می‌افتند، شاید برایتان جالب باشد که نخستین نمونه از این نوع واژه نامه، در ایران و توسط طنزپرداز بزرگ ایرانی، عبید زاکانی تنظیم و منتشر شده است.

این بار در پاراگراف فارسی متمم، به این رساله عبید زاکانی سر می‌زنیم.

عبید زاکانی رساله کوچکی دارد که به نام رساله تعریفات یا رساله ده فصل مشهور است.

سبک عبید زاکانی در طراحی ساختار این رساله چنین است که هر فصل را به موضوعی اختصاص داده است. به عنوان مثال، یک فصل را به دنیا و ما فیها اختصاص داده و واژه‌های این حوزه را تبیین کرده است.

فصلی هم برای قاضی و متعلقات در نظر گرفته و فصل دیگری را به ارباب پیشه و اصحاب مناسب اختصاص داده است.

البته فصل‌ها طولانی نیستند و هر یک در حد یکی دو صفحه هستند. در کل، اصطلاح رساله در دوران قدیم را می‌توانید معادل جزوه در دوران جدید در نظر بگیرید و حجمی مانند یک جزوه‌ی کوچک را برای آن تصور کنید.

در اینجا برخی از واژه‌های رساله ی تعریفات و ملحقات آن را با هم مرور می‌کنیم:

توضیح اینکه: واژه‌ها و مدخل‌های متعددی در این رساله و سایر رساله‌های عبید زاکانی وجود دارد که به علت دور بودن از آداب عمومی، آن‌ها را نقل نکرده‌ایم.

همچنین، در صورتی که به روند شکل‌گیری رفتارهای تاریخی ما ایرانیان علاقمند باشید، شاید برایتان جالب باشد که بدانید برخلاف تصور عامه که لطیفه ساختن برای اقوام دیگر را پدیده‌ای جدید می‌دانند، رساله‌های عبید، سرشار از استریوتایپ‌های مختلف در مورد اقوام کشور است و متاسفانه ظاهراً این عادت ناپسند، قدیمی‌تر از چیزی است که در نگاه نخست به نظر می‌رسد.