اعتیاد به کار چیست؟ نشانه های اعتیاد به کار و عوارض آن

اعتیاد به کار را نمی‌توان یک مشکل جدید دانست. در مرور داستان زندگی افرادی که چند دهه یا حتی چند قرن پیش هم زندگی می‌کردند، می‌شود نشانه های اعتیاد به کار را مشاهده کرد.

اما طی سال‌ها و دهه‌های اخیر اتفاق تازه‌ای افتاده است. به نظر می‌رسد گسترش فناوری اطلاعات و ظهور انواع ابزارهای ارتباطی مانند اینترنت، موبایل، پیام‌رسان‌ها و پلتفرم‌ها، شکل‌های پیچیده‌تر و شدیدتری از اعتیاد به کار را به وجود آورده است.

 یکی از ویژگی‌های ابزارهای جدید این است که به بستری برای تقویت اعتیاد به کار تبدیل شده‌اند.  به این معنا که قبلاً وقتی فردی به خانه می‌آمد، به نامه‌ها و مکاتبات و اسناد شرکت خود دسترسی نداشت و ناگزیر نمی‌‌توانست فعالیت‌های شغلی خود را ادامه دهد. اما الان به سادگی می‌توان نامه‌ها و ایمیل‌ها و اسناد را در هر زمان و مکان بررسی کرد و همین به زمینه‌ای برای غرق شدن بیشتر در کار تبدیل شده است.  ویژگی دیگر ابزارهای ارتباطی این است که شکل ظاهری فعالیت‌ها را تغییر داده‌اند و اعتیاد به کار دیگر به اندازه‌ی گذشته تلخ و تاریک به نظر نمی‌رسد. 

مثلا‌ً امروز ممکن است دوست ما در یک مهمانی نشسته باشد و هم‌زمان با مشارکت در بحث‌ها، اکانت اینستاگرام کسب و کار خود را هم بررسی کند یا به پیام‌های مشتریان پاسخ دهد. پاسخ‌گویی بیست‌و‌چهار ساعته به پیام‌ها و ارزش‌هایی شبیه این‌که «باید در حداقل زمان به مشتری پاسخ داد» باعث شده که چنین رفتارهایی کاملاً حرفه‌ای و مسئولانه هم به نظر برسند.

شاید رعایت چنین استانداردهایی برای سازمان‌ها و کسب و کارهای بزرگ به سادگی امکان‌پذیر باشد،‌ اما برای کسانی که فریلنسر هستند یا کسب و کارهای بسیار کوچکی را اداره می‌کنند، تعهد به این نوع استانداردها به معنای تغییر جدی سبک زندگی است.

در این درس ضمن آشنایی بیشتر با مفهوم «اعتیاد به کار یا کارشیفتگی» کمی هم به این موضوع خواهیم پرداخت که آیا هر فرد پُرکاری را باید معتاد به کار بدانیم؟ و صرفاً به خاطر این‌که فردی ساعات بسیاری را به کارش اختصاص می‌دهد، می‌توان گفت آن فرد به شغل خویش معتاد شده است؟

تاریخچه اصطلاح اعتیاد به کار

ظاهراً لغت معتاد به کار (Workaholic) را نخستین بار روانشناسی به نام ریچارد ایوانز در سال ۱۹۶۴ به کار برده است (+). با توجه به این‌که مردم واژه‌ی Alcoholic به عنوان «معتاد به الکل» را پیش از آن می‌شناختند، اصطلاح Workaholic هم به سادگی معنای مد نظر را تداعی می‌کرد و حتی کسانی که برای نخستین بار آن را می‌شنیدند، می‌توانستند مفهومش را حدس بزنند.

اما رواج یافتن اصطلاح اعتیاد به کار  را باید مدیون وین اوتس (Wayne Oates) دانست؛ چرا که او در سال ۱۹۷۱ این کلمه را در عنوان کتاب خود به کار برد. کتاب اوتس با عنوان اعترافات یک معتاد به کار نخستین گام در فراگیر شدن این مفهوم محسوب می‌شود.

طی دهه‌های بعد، اصطلاح اعتیاد به کار چنان فراگیر شد که امروزه متخصصان بسیاری آن را به عنوان یکی از مصداق‌های اعتیاد (به عبارت دقیق‌تر: مصداق اعتیاد رفتاری) در نظر می‌گیرند.

اعتیاد به کار؛ یک بیماری آبرومند

یکی از ویژگی‌های اعتیاد به کار این است که در مقایسه با بسیاری از بیمارها و عادات رفتاری نادرست دیگر، تصویر آن الزاماً منفی نیست. افراد بسیاری این ویژگی را به عنوان یک مزیت تلقی کرده و حتی بسیاری از شرکت‌ها و سازمان‌ها هم آن را پذیرفته یا به شیوه‌های مختلف به آن پاداش می‌دهند.

به همین علت، برخی نویسندگان معتقدند که اعتیاد به کار را نباید صرفاً به عنوان یک مشکل فردی در نظر گرفت و بهتر است کارشناسان و جامعه‌شناسان، آن را به عنوان یک مشکل سیستمی هم بررسی کنند (+).

نشانه های اعتیاد به کار چیست؟

دو مولفه‌ی مهم را به خاطر بسپاریم: شرایط و زمان

حالا که نشانه های اعتیاد به کار را فهرست کردیم، بهتر متوجه می‌شویم که هر کسی معتاد به کار نیست. در مورد معتادان به کار باید بر اساس دو عامل مهم قضاوت کرد:

• عامل شرایط محیطی (Context Factor)
• عامل زمان (Temporal Factor)

منظور از عامل زمان این است که باید در طول زمان، رفتارهای فرد را بررسی کنید و به نتیجه برسید که معتاد به کار است. مثلاً ببینید که برای ترک عادت تلاش کرده و موفق نشده است. یا ببینید با تعارض‌های مختلفی مواجه شده و در مدیریت تعارض ناتوان بوده است. یا این‌که ببینید هر بار با فشار و تنش و اضطراب مواجه می‌شود، برای فرار از وضعیت موجود به کار پناه می‌برد.

پس همین که دیدید یک نفر آخر هفته سر کار است یا تا دیروقت کار می‌کند، نمی‌توانید بگویید: «تو یک معتاد به کار هستی و باید برای درمان اعتیاد خود اقدام کنی!»

منظور از عامل شرایط محیطی هم این است که نباید اجبار بیرونی وجود داشته باشد. وقتی می‌شود از اعتیاد حرف زد که گرفتار اجبار درونی باشیم.

مثلاً فرض کنید مادری از همسر خود جدا شده و الان برای تأمین هزینه‌های زندگی خود و فرزندانش مجبور است در دو شرکت مختلف کار کند. یا جوانی را در نظر بگیرید که تصمیم گرفته دو یا سه سال فشرده کار کند تا بتواند یک ماشین خوب بخرد و پس از آن به آرزوهای دیگرش (که مثلاً سفر به نقاط مختلف ایران است) برسد. یا شرکتی را در نظر بگیرید که کارکنان خود را به اضافه‌کاری مجبور می‌کند و کارمندان هم به خاطر شرایط اقتصادی کشور، گزینه‌ی دیگری ندارند و به همکاری با شرکت ادامه می‌دهند.

چنین افرادی که برای مقطع مشخص یا از سر اجبار پُرکار می‌شوند،‌ معتاد به کار نیستند و کارشیفتگی ندارند. همان جوانی که هر روز زیاد کار می‌کند،‌ مدام منتظر است پولش پس‌انداز شود و پس از آن سبک‌تر کار کند. این وضعیت، هیچ ربطی به معتادی ندارد که در هنگام مصرف مواد مخدر یا هنگام انجام یک رفتار مشخص (مثلاً‌ قمار) احساس لذت می‌کند.

به عنوان مثال دیگری از شرایط محیطی،‌ می‌توان به حسابداران، حسابرسان و مدیران مالی اشاره کرد. فعالیت بسیاری از مشاغل مالی در طول سال یکنواخت نیست. در برخی مقاطع زمانی، مثلاً موقع نزدیک شدن به مقطع بستن حساب‌ها و تنظیم صورت‌های مالی،‌ یا هنگامی که شرکت به منابع مالی بیرونی نیازمند است و برای دریافت آن‌ها تلاش می‌کند، فعالیت این گروه بیشتر می‌شود و در مقاطع دیگر، ممکن است کارشان سبک‌تر باشد.

پس اگر می‌بینیم در مقطعی مدیر مالی شرکت برای تنظیم یک بیزینس پلن شبانه‌روزی بیدار است و تلاش می‌کند، نمی‌شود او را معتاد به کار بنامیم.

شکل‌های پنهان اعتیاد به کار

برخی روانشناسان معتقدند که اعتیاد به کار را نباید به شش شرطی که کمی بالاتر گفتیم محدود کرد. گاهی اوقات اعتیاد در معتادان به کار به شکل ظریف‌تری ظهور و بروز پیدا می‌کند که ممکن است از چشم ما دور بماند.

برایان رابینسون در کتاب زنجیر شده به میز کار‌ این موضوع را به شکل زیبایی شرح می‌دهد.

او می‌گوید که گاهی اوقات، فرد چنان درگیر کارش می‌شود که جنبه‌های دیگر زندگی را به تدریج به محیط کارش وارد می‌کند. مثلاً می‌بینیم که وسایل تفریحش به محیط کار وارد می‌شوند. رابطه‌های عاطفی‌اش در محیط کار شکل می‌گیرند. تفریحاتش به همکارانش محدود می‌شود و در یک کلام، محیط کار او به صندوقچه‌ی تمام احساسات و هیجانات و داستان‌های زندگی‌اش تبدیل می‌شود.

چنین وضعیتی را هم می‌توان نشانه اعتیاد به کار در نظر گرفت. هر چند که ممکن است به سادگی به چشم نیاید یا کسی آن را جدی نگیرد.

در درس‌های آتی، با استفاده از چند کتاب و مقاله درباره اعتیاد به کار، معتادان به کار را به شکل دقیق‌تر بررسی و طبقه بندی کرده و نیز به پیامدهای اعتیاد به کار در حوزه‌های سلامت، رابطه عاطفی، شادی و سایر جنبه‌های زندگی خواهیم پرداخت.

خواهیم دید که این بحث به بسیاری از موضوعات دیگری که در درس‌های خودشناسی خوانده‌ایم، از جمله کمال طلبی و اهمال کاری ربط پیدا خواهد کرد.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری اعتیاد به کار به شما پیشنهاد می‌کند: