جملات زیبا از کتاب تذکره الاولیاء عطار نیشابوری

درست است که اینجا قلمروِ زبانِ ارجاعی (referential) و بیانِ منطقی نیست امّا در همین زبانِ عاطفی (emotive) و هنری هم ظرایفی وجود دارد که فهم آن ظرایف گاه به اندیشیدنِ بسیار نیاز دارد و به دانسته‌های بسیار در معارف اسلامی.

اگر بر فرض محال، نسخه‌ای از تذکره‌ الاولیاء، به خط عطّار، امروز به دست آید که در اصالت آن هیچ‌گونه تردیدی وجود نداشته باشد، احتمال خطا در آن بیشتر از گلستان به خط سعدی است؛ زیرا سعدی حاصلِ خلاقیّت شخصی خود را کتابت کرده و عطّار، به عنوان یک مولف، با منابع سر و کار داشته است که گاه آن منابعْ حکایات و اقوال مشایخ را به درستی در اختیارِ او قرار نداده‌اند و او که، مانند هر انسانی مصون از لغزش نبوده است، در نقل این حکایت و اقوال با دشواری‌ها و خطاهایی روبرو بوده است.

ذکر ابوحازم مکی

و فراغت او از خلق تا حدی بود که به قصابی بگذشت که گوشت فربه داشت.

گفت: سیم ندارم.

گفت: تو را زمان دهم.

گفت: من خویشتن را زمان دهم نکوتر از آن که تو مرا زمان دهی.

ذکر فضیل عیاض

و گفت: اگر می‌توانید در جایگاهی ساکن شوید که نه کس شما را داند و نه شما کس را، عظیم نیکو بود. چنین کنید.

و گفت: هر که را از تنها بودن وحشت بُوَد و به خلق انس دارد، از سلامت دور است.

و گفت: در دنیا شروع کردن آسان است. اما از میان باز بیرون آمدن و خلاص یافتن دشوار است.

و گفت: سه چیز مجویید که نیابید:
عالمی که علم او به میزان عمل راست بود مجویید؛ که نیابید و بی‌علم بمانید.
و عاملی که اخلاص او با عمل موافق بود مجویید؛ که نیابید و بی‌عمل بمانید.
و برادری بی‌عیب مطلبید که نیابید و بی‌برادر بمانید.

و گفت: جنگ کردن با خردمندان آسان‌تر است که حلوا خوردن با بی‌خردان.

و گفت: دو خصلت است که دل را فاسد کند: بسیار خفتن و بسیار خوردن.

و گفت: در شما دو خصلت است که هر دو از جهلت است:
یکی آن‌که می‌خندید و عُجبی ندیده‌اید و [دیگر آن‌که] نصیحت می‌کنید و شب بیدار نبوده‌اید.

در آخر کار می‌گفت: از پیغمبرانم رشک نیست که ایشان [را] هم لحد هم صراط هم قیامت در پیش است و جمله، با کوتاه‌دستی، نَفْسی نَفْسی خواهند گفت.

و از فرشتگان رشک نیست که خوف ایشان زیادت از خوف بنی‌آدم است، و ایشان را درد بنی‌آدم نیست و هر که را این درد نبود، من آن را نخواهم.

لکن از آن کس رشک است که هرگز از مادر نزاد و نخواهد زاد.

ذکر اویس قرنی

پس فاروق گفت: «مرا وصیّتی کن.» گفت: «یا عُمَر! خدای را شناسی؟» گفت: «شناسم.»

گفت: «اگر به‌جز از خدای هیچ‌کس را نشناسی تو را بِهْ.»

گفت: «زِدنی، زیادت کن.»[= باز هم برایم بگو]

گفت: «یا عُمَر! خداوند تو را می‌داند؟» گفت: «می‌داند.» گفت: «اگر به‌جز از خدای، تو را هیچ‌کس نداند تو را بِه.»

گفتند: «چونی؟» گفت: «چگونه باشد کسی که بامداد برخیزد و نداند که تا شبانگاه خواهد زیست یا نه؟»

ذکر حسن بصری

سوال کردند که «مسلمانی کجاست و مسلمان کیست؟» گفت: «مسلمانی در کتاب‌هاست و مسلمانان در زیر خاک‌اند.»

و سوال کردند که «طبیبی که بیمار بود دیگران را چگونه معالجه کند؟ تو نخست خود را علاج کن آنگه دیگران را.» گفت: «سخن من بشنوید که علم من شما را سود دارد و عملِ من شما را زیان ندارد.»

سوال کردند که «یا شیخ! دل‌های ما خفته است که سخنِ تو در دل‌های ما اثر نمی‌کند؟» گفت: «کاشکی خفته بودی که خفته را بجنبانی بیدار شود. دل‌های شما مرده است که هر چند می‌جنبانی بیدار نمی‌گردد.»

«یکی گفت فلان جان می‌کَنَد.» گفت: «چنین مگوی، که وی هفتاد سال بود که جان می‌کند اکنون از جان کندن باز خواهد رست تا کجا خواهد رسید.»

ذکر رابعه

نقل است که یکی از بزرگان بصره درآمد و بر بالینِ او نشست و ذَمِ دنیا آغاز کرد و دنیا را می‌نکوهید.

رابعه گفت: «تو سخت دنیا را دوست می‌داری که اگر دوستش نداشتییی چندین یاد نکردیی که شکننده‌ی کالا خریدار بُوَد. اگر از دنیا فارغ بودیی به نیک و بد یاد او نکردیی که مَن اَحَبَّ شیئاً اَکثَرَ ذِکرُهُ.» هر که چیزی را دوست دارد ذکرِ او بسی کند.

ذکر ابراهیم ادهم

گفت: «از میوه‌ی مکّه چهل سال است تا نخورده‌ام اگر نه در حال مرگ بودمی شما را ازین آگاه نکردمی.» و این از بهر آن نخورد که لشکریان بعضی از آن زمین‌های مکّه خریده بودند. [= نمی‌خواست میوه‌ای بخورد که در زمینِ نظامیان روییده باشد.]

نقل است که مردی در صحبت ابراهیم بود. چون می‌رفت گفت: «ای خواجه! عیبی اگر در من دیده‌ای بگو و مرا در آن تنبیه کن.»

ابراهیم گفت: «در تو هیچ عیبی ندیده‌ام زیرا که در تو به چشم دوستی نگریسته‌ام، لاجرم هر چه از تو دیده‌ام مرا خوش آمده است.»

ذکر شیخ ابوبکر واسطی

و گفت: بیزارم از آن خدای که به طاعت من از من خشنود شود و به معصیت من از من خشم گیرد. پس او خود در بند من است تا من چکنم.

ذکر بِشرِ حافی

و نقل است که هفت قِمَطْرَه [= کتابدان] کتبِ حدیث سماع داشت.

در زیر خاک دفن کرد و حدیث روایت نکرد.

گفت: «از آن روایت نمی‌کنم که در خود شهوت روایت می‌بینم. اگر شهوت خاموشی یافتمی روایت کردمی.»

ذکر ابوسعید ابوالخیر

وقتی شیخ در قحط با مریدی به صحرا بیرون شد. در آن صحرا گرگِ مردم‌خوار بود.

ناگاه گرگ آهنگِ شیخ کرد. شاگرد سنگ برداشت و در گرگ انداخت.

شیخ گفت: «چه می‌کنی؟ ای سلیم‌دل! تو ندانی که از بهرِ جانی با جانوری مضایقت نتوان کرد؟»

نقل است که وقتی به دهی رسید. آن‌جا زاهدی بود در خود مانده و دماغی در خود پدید کرده.

شیخ او را به دعوت خواند. او اجابت نکرد. گفت: من زاهدم و سی سال است تا بروزه‌ام و خلق دانند که چنین است.

شیخ گفت: «برو و غربالی کاه بدزد تا از خود برهی.»[= روزه و ریاضت و عبادت، چنان تو را در دام غرور و خودبزرگ‌بینی گرفتار کرده که تنها راه چاره‌ات، گناه است؛ تا از دام این کِبر و خودبزرگ‌بینی‌ رها شوی.]