زبان بدن و ارتباط غیرکلامی را با چه هدفی یاد بگیریم؟

استفاده از زبان بدن در تدریس یکی از حوزه‌هایی است که کمتر مورد توجه ما قرار می‌گیرد.

در حالی که بر خلاف بسیاری از تخصص‌های دیگر (مثلاً‌ مذاکره کنندگان تجاری)، معلمان از جمله کسانی هستند که نه به صورت ناپیوسته و در مقاطع کوتاه، بلکه در تمام ساعات کار روزانه‌ی خود، نیازمند توجه به زبان بدن و ارتباط غیرکلامی هستند.

البته  احتمالاً در مقاطع مختلف، جنس این نیاز و ترکیب مولفه‌های مختلف آن تغییر می‌کند. 

مثلاً شاید بتوان گفت در ارتباط غیرکلامی با کودکان در سالهای نخست مدرسه، دریافت پیامهای غیرکلامی دانش آموز اهمیت بالایی دارد و یکی از مهم‌ترین پیامهایی که معلم با زبان بدن خود باید برای دانش آموزان ارسال کند، محبت و حمایت است.

اما می‌توان حدس زد کسی که در مقطع دانشگاهی یا آموزش مدیریتی در فضای کسب و کار به تدریس می‌پردازد، احتمالاً ارتباط غیرکلامی را بیشتر برای انتقال بهتر پیام خود و نیز موارد حاشیه‌ای (مانند القاء حس اعتماد به نفس و تسلط بر مطلب) نیاز دارد و به کار می‌گیرد.

یکی از مباحثی که طی سال‌های اخیر مورد توجه مضاعف قرار گرفته، ارتباطات سازمانی یا Organizational Communication است.

ارتباطات سازمانی در چند دهه قبل بیشتر به بحث نامه نگاری و نیز گزارش نویسی می‌پرداخت. اما امروز جنبه‌های متعدد دیگر – از جمله ارتباطات غیرکلامی – را نیز به شکلی جدی تحت پوشش قرار داده است.

موارد زیر از جمله کاربردهای ارتباط غیرکلامی در محیط کار محسوب می‌شوند:

مصاحبه استخدامی و نیز برگزاری جلسه ترک شغل
حضور در جلسات دوره‌ای با همکاران
برخورد با مراجعه‌کنندکان و مشتریان مجموعه
انتقال پیام‌هایی که ارسال آن‌ها با کلمات، دشوار یا غیرممکن است
طراحی چیدمان دفتر کار و محیط کارخانه

برخی جنبه‌های ارتباط غیرکلامی (مانند آن‌چه در بالا توضیح داده شد) ساده‌تر به ذهن می‌رسند. اما حتماً به این نکته توجه دارید که ارتباط غیرکلامی می‌تواند در برخی حوزه‌های حساس و ظریف نیز به‌کار گرفته شود. حوزه‌هایی که ممکن است در نگاه نخست از دیدگاه ما پنهان بماند.

مثلاً گزارش نویسی اگر چه در ظاهر، یک فعالیت مکتوب بر پایه‌ی کلمات و نمودارهاست، اما انتخاب رنگ، انتخاب نوع کاغذی که گزارش بر روی آن چاپ می‌شود و حتی ابعاد فونتی که برای متن به کار می‌رود، پیام‌های مهمی را به مخاطب منتقل می‌کند.

حتماً شما هم دقت کرده‌اید که بسیاری از شرط‌های قراردادهای عمومی (مثل استخدام، بیمه و مواردی مانند این‌ها) با رنگ خاکستری و با فونت کوچک‌تر در پشت یا پایین صفحه‌ی قراردادها چاپ می‌شود. به شکلی که احساس می‌کنیم همه قبل از ما این‌ها را امضا کرده‌اند و آن‌ شروط آن‌قدر بدیهی و پذیرفته شده هستند که حتی خواندن آن‌ها هم الزامی نیست.

زبان بدن فروشندگان را می‌توان زیرمجموعه‌ای از زبان بدن و ارتباط غیرکلامی در محیط کار دانست (که کاملاً هم درست است).

اما به علت اهمیت آن، ترجیح دادیم عنوان مستقلی را به این موضوع اختصاص دهیم.

معمولاً‌ ارتباط بین فروشنده و خریدار – حداقل در نخستین لحظه‌های روبرو شدن – بر پایه‌ی اعتماد نیست.

خریدار قصد دارد در بخش اول گفتگو با فروشنده، به این نتیجه برسد که تا چه حد می‌تواند به او اعتماد کند.

بخشی از این اعتمادسازی بر پایه‌ی کلمات و گفته‌های فروشنده است.

به عنوان مثال در درس آموزش فروش به این نکته اشاره کردیم که فروش مشاوره ای می‌تواند اعتمادآفرین باشد؛ یا این‌که اشاره به نقاط ضعف و ایرادها، الزاماً کار اشتباهی نیست و می‌تواند اعتمادسازی کند.

اما تمام فرایند اعتمادسازی در گفتار خلاصه نمی‌شود و زبان بدن و پیام های غیرکلامی فروشنده نیز، می‌تواند این فرایند را تسهیل کرده یا از سوی دیگر، مانع شکل گیری اعتماد شود.

از جمله دیگر کاربردهای زبان بدن برای فروشندگان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

درک بهتر بازخوردهای مشتری
 تشخیص این‌که مشتری در پذیرش یک توضیح یا ادعا تردید دارد
انتخاب سبک معرفی محصول بر اساس ترجیحات مشتری
 تشخیص مشتری واقعی از مشتریان تفننی که قصد خرید ندارند
تشخیص این‌که آیا مشتری هنوز هم منتظر تخفیف و امتیاز بیشتر است یا خیر.

همه می‌دانیم که کاربرد زبان بدن و ارتباط غیرکلامی صرفاً به محیط سازمان و فضای کسب و کار محدود نیست.

تسلط بر این مهارت‌ها می‌تواند حضور در یک مهمانی یا جمع دوستانه را نیز، هم برای ما و هم برای افراد دیگر در جمع، شیرین‌تر و موثرتر کند.

بنابراین کاملاً قابل درک است که برخی دوستان متممی، هنگام هدف گذاری برای مطالعه‌ی درس‌های ارتباط غیرکلامی و زبان بدن، تصمیم بگیرند جنبه‌ی ارتباطات دوستانه و محیط‌های دوستی و خانوادگی را به عنوان حوزه‌ی یادگیری و مصداق‌یابی خود انتخاب کنند.

موارد زیر از جمله کاربردهای این مهارت در فضاهای دوستانه محسوب می‌شوند:

 مواجهه با انتقادها و پاسخ‌گویی به آن‌ها
 حمایت از دوستان صمیمی در لحظات سخت و دشوار
ارسال پیام حمایت و دوستی برای کسانی که به تازگی به جمع ما اضافه شده‌اند
 تشخیص این‌که آیا دوست‌مان هنوز حوصله‌ی ادامه دادن به گفتگوی فعلی را دارد یا نه
 تشخیص یا حدس زدن احساساتی که در چهره نمایش داده می‌شوند، اما به زبان نمی‌آیند

هر چقدر هم که کاریزما را – به درستی – به صفاتی مانند جسارت، شجاعت، منحصر به فرد بودن و سایر توانایی‌ها و ویژگی‌های ذهنی مربوط بدانیم، باز هم نمی‌توانیم نقش ارتباطات غیرکلامی و زبان بدن در کاریزما را انکار کنیم.

چنانکه کسانی مثل آنتوناکیس هم (که ما در درس افراد کاریزماتیک از مطالعاتشان استفاده کرده‌ایم) بر نقش زبان بدن بر کاریزما تأکید می‌کنند.

بر اساس بررسی آنتوناکیس، هیجان صدا، علائم چهره و ژست‌های افراد از جمله فاکتورهایی هستند که در القاء کاریزما تأثیر دارند.

بنابراین قرار نیست همیشه زبان بدن را برای مذاکره تجاری و معامله به کار بگیریم.

بلکه ممکن است برخی افراد، صرفاً با هدف افزایش کاریزما به سراغ نکات و مفاهیم و مباحث ارتباط غیرکلامی و زبان بدن بیایند.

هر کس با افرادی از فرهنگ‌های دیگر تعامل داشته باشد – خواه با انگیزه‌ی مذاکره و معامله‌های بین‌المللی و خواه در حد یک سفر تفریحی – دیر یا زود به این نتیجه می‌رسد که باید برای درک تفاوتهای فرهنگی در ارتباط غیرکلامی وقت بگذارد.

مردم نقاط مختلف جهان و حتی مردم بخش‌های مختلف یک کشور، تفاوت‌های مهمی در برقراری ارتباط غیرکلامی دارند که بی‌توجهی به آن‌ها می‌تواند به سادگی موجب بروز سوء تفاهم شده، یا بر کیفیت ارتباط تأثیر بگذارد.

بنابراین ارتباط بین فرهنگی و نیز مقایسه و تطبیق فرهنگ‌های مختلف نیز از جمله انگیزه‌هایی است که می‌تواند یک نفر را به سمت مباحث زبان بدن و ارتباط غیرکلامی سوق دهد.

در این‌جا نوع سوالات متفاوت خواهد بود.

مثلاً به جای این‌که بگوییم: همه‌ی انسان‌ها، ترجیح می‌دهند یک قلمرو فیزیکی شخصی برای خود داشته باشند، این سوال را مطرح می‌شود که: آیا بحث قلمرو فیزیکی شخصی در همه‌ی فرهنگ‌ها مطرح است؟ و اگر چنین است، ابعاد این قلمرو در فرهنگ‌های مختلف چه تفاوت‌هایی دارد.

هم‌چنین به جای این‌که بگوییم پیامهای غیرکلامی نقش مهمی در ارتباط و مذاکره ایفا می‌کنند، ممکن است چنین سوالی را مطرح کنیم: آیا نقش پیامهای غیرکلامی در ارتباط میان دو فرد، در همه‌ی فرهنگ‌ها به یک اندازه است؟ یا سهم ارتباط غیرکلامی در گفتگو، از فرهنگی به فرهنگ دیگر تغییر می‌کند؟