مدل پنج عاملی شخصیت (Big-5 یا Five Factor Model)

مدل پنج عاملی شخصیت یا FFM (مخفف Five Factor Model) یکی از مدل‌های شخصیت شناسی است که مطالعات فراوانی روی آن انجام شده و به صورت گسترده، مورد اشاره و استفاده قرار می‌گیرد.

این مدل را می‌توان زیرمجموعه‌ی نظریه‌های شخصیت شناسی صفاتی (Trait Theories) دانست.

ما در متمم درس‌های متعددی را به مدل پنج عاملی شخصیت اختصاص داده‌ایم که آن‌ها را به ترتیب خواهید خواند. بنابراین درس حاضر، صرفاً به معرفی مختصر این مدل اختصاص یافته است.

معرفی بسیار مختصرِ مدل پنج عاملی شخصیت

نظریه پنج عاملی شخصیت یا Big-5 بر این فرض بنا شده که تفاوت میان انسان‌ها را می‌توان بر اساس تفاوت در پنج دسته از ویژگی‌ها توصیف کرد.

این پنج دسته به شرح زیر هستند:

• مجموعه صفات مرتبط با برونگرایی (Extraversion)
• مجموعه صفات مرتبط با پذیرش تجربه‌های جدید (Openness to experience)
• مجموعه صفات مرتبط با وجدان و مسئولیت‌پذیری (Conscientiousness)
• مجموعه صفات مرتبط با سازگاری و موافق بودن (Agreeableness)
• مجموعه صفات مرتبط با نوروتیک بودن (Neuroticism)

برای حفظ کردن راحت‌تر این پنج دسته، می‌توانید حرف اول آن‌ها را به صورت کلمه‌ی OCEAN (اقیانوس) به خاطر بسپارید:

چه کسی نظریه پنج عاملی شخصیت را مطرح کرده است؟

می‌توان گفت یکی از نخستین کسانی که سعی کرد شخصیت انسان‌ها را بر اساس تعدادی صفت (Trait) توصیف کند، گوردون آلپورت بوده است. او از ۱۸۰۰۰ صفت شروع کرد و سعی کرد با حذف مشابه‌ها، تعداد این صفت‌ها را کمتر کند (نهایتاً به ۴۵۰۰ صفت رسید).

ریموند کتل این تلاش را ادامه داد و تعداد صفت‌ها را به ۱۶ عدد کاهش داد و گلدبرگ (Goldberg) نخستین کسی بود که تعداد این صفت‌ها را به پنج دسته رساند.

اما فقط گلدبرگ نبود که این کار را انجام داد.

محققان بسیاری به صورت مستقل روی این پرسش کار کردند که با چند دسته صفت، می‌توان انسان‌ها را با دقت مناسب توصیف کرد و تفاوت‌های آن‌ها را توضیح داد؟

جالب این‌جاست که این محققان، از مسیرهای مختلفی رفتند اما همگی آن‌ها نهایتاً به یک پاسخ رسیدند: مناسب‌ترین دسته‌بندی،‌ یک دسته‌بندی پنج‌تایی است.

بنابراین وقتی می‌گوییم FFM یا مدل پنج عاملی منظورمان، نتیجه‌ی مشترکی است که محققان مختلف، از مسیرهای متفاوت به آن رسیده‌اند.

بعد از گلدبرگ هم افراد بسیاری روی توسعه‌ی مدل پنج عاملی کار کردند و پرسشنامه‌های متعددی را برای آن طراحی کردند که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به کوستا و مک‌کری (Costa & McCrae) اشاره کرد که پرسشنامه‌ی خود را NEO نامیدند.

اشتباه نیست اگر بگوییم مدل پنج عاملی شخصیت یک دستاورد فردی نیست و در طی نیم قرن تلاش مجموعه‌ای از دانشمندان شکل گرفته و توسعه یافته است.

چرا به نظر می‌رسد که بعضی از صفت‌ها به عنوان دسته ربط ندارند؟

معمولاً کسانی که برای نخستین بار با مدل پنج عاملی شخصیت آشنا می‌شوند، این سوال را می‌پرسند که چرا بعضی از صفت‌ها به عنوان دسته‌ی خود ربط ندارند؟

مثلاً جستجوی موفقیت، چه ربطی به وجدان و مسئولیت‌پذیری دارد؟ یا چرا هیجان‌خواهی زیرمجموعه‌ی برونگرایی قرار گرفته است؟

در این‌جا باید تأکید کنیم که مدل پنج عاملی شخصیت، به وسیله‌ی خوشه‌بندی صفات شکل گرفته است. یعنی محققان، تعداد بسیار زیادی از صفت‌ها را روی کاغذ ریخته‌اند و سپس با مطالعه و بررسی این صفات در افراد مختلف، سعی کرده‌اند این صفات را به چند دسته تقسیم کنند.

نام‌گذاری هر دسته، بعداً انجام شده است.

یعنی مثلاً ابتدا مجموعه صفت‌های «حضور اجتماعی / صریح بودن / زیاد حرف زدن / لذت بردن از همراهی با دیگران / هیجان خواهی / در جستجوی جلب توجه / پر انرژی بودن» تشکیل شده و بعد تصمیم گرفته‌اند روی آن یک نام بگذارند و نام برونگرایی را انتخاب کرده‌اند.

اگر نام‌ها به نظرتان مربوط یا معنادار نیست، آن‌ها را فقط به صورت فاکتورهای A و N و O و C و E به خاطر بسپارید.

چرا متمم روی مدل پنج عاملی شخصیت تأکید ویژه دارد؟

اگر مدتی در میان طرفداران دوآتشه‌ی نظریه‌های رفتارشناسی و شخصیت‌شناسی حضور داشته باشید یا نظرات و نوشته‌های آن‌ها را پیگیری کنید، به این نتیجه می‌رسید که طرفداران هر نظریه در حد یک مذهب از آن دفاع می‌کنند.

ما در متمم چنین دیدگاهی نداریم و معتقدیم که هر یک از مدل‌های شخصیت شناسی به جای خود می‌توانند مفید باشند.

همان‌طور که در درس مدل سازی گفته‌ایم، همه‌ی این‌ها مدل هستند و مدل‌ها ذاتاً نادرست‌اند؛ فقط بعضی از آن‌ها از برخی دیگر مفیدترند. مفید بودن هم تابع این است که آن‌ها را برای چه کاربردی بخواهیم.

ما به چند علت، به این باور رسیدیم که مدل Big-Five می‌تواند برای کسانی که در زمینه‌ی مدیریت و توسعه فردی فعالیت می‌کنند، مفیدتر از سایر ابزارها باشد:

لازم به تأکید است که این درس صرفاً مقدمه‌ی بحث مدل پنج عاملی شخصیت است. ما برای هر یک از پنج عامل، یک درس اختصاصی در نظر گرفته‌ایم که در ادامه آن‌ها را می‌خوانید:

• برونگرایی (فاکتور E)
• وجدان و مسئولیت پذیری (فاکتور C)
• باز بودن نسبت به تجربه های جدید (فاکتور O)
• سازگاری و موافق بودن (فاکتور A)
• نوروتیک بودن (فاکتور N)

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری شخصیت شناسی به شما پیشنهاد می‌کند: