سواد رسانه ای چیست؟ | اهمیت سواد رسانه ای و آموزش آن

سواد رسانه ای یا Media Literacy از اصطلاحات پرکاربرد سه دههٔ اخیر بوده است. تقریباً هیچ‌کس در اهمیت سواد رسانه ای تردید ندارد و افراد مختلف از گروه‌های متفاوت و از طیف‌های فکری گوناگون، مدام بر اهمیت این بحث تأکید می‌کنند.

همهٔ رسانه‌ها مخاطبان خود را به افزایش سواد رسانه ای تشویق می‌کنند و با هر رسانه‌ای حرف بزنید،‌ معتقد است که اگر مردم سواد رسانه ای داشته باشند، متوجه می‌شوند که این رسانه از همهٔ رسانه‌ها بهتر است و محتوای بقیهٔ رسانه‌ها کیفیت مناسب ندارد.

در این درس می‌خواهیم دربارهٔ سواد رسانه ای حرف بزنیم.

ابتدا کمی از معنی سواد و تاریخچهٔ سواد رسانه ای می‌گوییم و سپس به سراغ تعریف سواد رسانه ای می‌رویم. در ادامه با سرفصل های آموزش سواد رسانه ای آشنا می‌شویم تا بدانیم وقتی از آموزش سواد رسانه ای حرف زده می‌شود، دقیقاً منظور چه موضوعاتی است.

این درس را با تفاوت سواد رسانه ای (Media Literacy) و سواد رسانه های دیجیتال (Digital Media Literacy) به پایان خواهیم برد.

معنی سواد

معنی سواد و تغییر نگاه به سواد (Literacy) بحثی گسترده و طولانی است که می‌تواند موضوع یک یا چند درس مستقل و حتی چند کتاب باشد. اما در حدی که به این درس مربوط است می‌توان گفت که مفهوم سنتی سواد، به معنای توانایی خواندن و نوشتن، سال‌هاست تغییر کرده است.

اگر در گذشته سواد را به عنوان توانایی خواندن و نوشتن در نظر می‌گرفتیم، علت این بود که ابزار اصلی تولید، ثبت و جابه‌جایی اطلاعات، خواندن و نوشتن بود. اما امروزه اطلاعات و محتواها (چه خبری و چه غیرخبری) به شکل‌های بسیار متنوعی تولید و عرضه می‌شود که خواندن و نوشتن صرفاً یکی از آن‌هاست.

به همین علت امروزه وقتی از سواد حرف می‌زنیم، باید همهٔ موضوعاتی را که به نوعی به «عرضه، دریافت و فهم اطلاعات» مربوط می‌شوند در نظر بگیریم (+). اصطلاحاتی مانند سواد اطلاعاتی، سواد دیجیتال، سواد رسانه ای، سواد شبکه های اجتماعی و سواد اطلاعاتی همگی بر پایهٔ چنین باوری شکل گرفته‌اند.

از میان انواع ترکیب‌هایی که با واژهٔ سواد ساخته شده‌اند، فعلاً در این درس به سواد رسانه ای می‌پردازیم.

تاریخچه سواد رسانه ای

با مراجعه به سرویس Ngram گوگل می‌توانیم حجم تکرار اصطلاح Media Literacy را در کتاب‌های انگلیسی ببینیم. همان‌طور که در نمودار زیر مشاهده می‌کنید، سواد رسانه ای تقریباً از اوایل دههٔ هفتاد میلادی، یعنی حدود نیم قرن پیش، رواج یافته است.

البته اگر دقیقاً روی خود اصطلاح سواد رسانه ای اصرار نداشته باشیم و موضوعات مرتبط با سواد رسانه ای را – حتی اگر با کلمات دیگری مطرح شده‌اند – در نظر بگیریم، این بحث قدمت طولانی‌تری دارد و متفکران بیشتری را در بر می‌گیرد. مارشال مک لوهان، رولان بارت، نیل پستمن و حتی مارتین هایدگر را می‌توان از جمله اندیشمندانی دانست که دغدغه‌هایشان از جنس سواد رسانه‌ای بوده است (+).

سواد رسانه ای حداقل دو موج جدی داشته است:

  موج اول مربوط به رواج یافتن تلویزیون است. تلویزیون برای بسیاری از متفکران، پیام‌آور دورانی جدید بود. دورانی که قرار بود در آن ارتباطات انسانی و حتی نحوهٔ اندیشیدن و فکر کردن انسان‌ها به سرعت و به شدت دگرگون شود.

  موج دوم – که بزرگ‌تر و جدی‌تر بود – پس از گسترش اینترنت به وجود آمد. بسیاری از مرزها و دیوارهای سنتی در فضای رسانه، پس از رواج یافتن اینترنت از بین رفت. تأسیس وب‌سایت و ارسال ایمیل کم‌هزینه بود و هر کس می‌توانست رسانهٔ خود را داشته باشاد. رسانه‌های انبوه سنتی کم‌رنگ‌تر شدند یا لااقل قدرت گذشتهٔ خود را از دست دادند.

پس از وب و ایمیل، گسترش شبکه های اجتماعی ضربهٔ دیگری بود که بر سر رسانه های انبوه سنتی فرود آمد؛ ضربه‌ای چنان محکم که بسیاری از تحلیل‌گران پیش‌بینی کردند این رسانه‌ها برای همیشه خواهند مُرد.

این فضای جدید رسانه‌ای، دوباره اهمیت سواد رسانه ای را در چشم مردم، صاحب‌نظران و دولت‌ها پررنگ‌تر کرد. در دنیای جدید، دیگر «عرضه‌کنندهٔ خبر» و «مصرف‌کنندهٔ خبر» دو نقش مجزا نیستند و هر کس هر زمان بخواهد می‌تواند حرف بزند یا حرف‌های دیگران را بشنود.

در چنین بستری بود که «سواد رسانه های دیجیتال» به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های سواد دیجیتال متولد شد و رشد کرد و همه کم‌و‌بیش احساس کردند که آموزش سواد رسانه ای یکی از نیازهای جدی در جوامع امروزی است.

تعریف سواد رسانه ای

افراد مختلف سواد رسانه ای را به شکل‌های متفاوتی تعریف کرده‌اند. با وجودی که کلمات و توضیحاتی که در این تعریف‌ها می‌بینید با هم فرق دارند، مفهوم آن‌ها بسیار شبیه است. به همین خاطر، به سادگی می‌توانید چند تعریف مختلف را کنار هم بگذارید و تعریف کامل‌تری از سواد رسانه ای به دست آورید.

ابتدا تعریف جیمز پاتر را می‌خوانیم. او این تعریف را در کتاب سواد رسانه ای خود آورده است (ترکیب جمله‌ها از بخش‌های مختلف کتاب):

ژوزف تورو هم در کتاب رسانه‌ در دنیای امروز به موضوع سواد رسانه ای پرداخته است (+). او برای این که سواد رسانه ای را تعریف کند، توضیح می‌دهد که وقتی فردی سواد رسانه‌ای بالایی داشته باشد، چه ویژگی‌هایی دارد:

سرفصل های آموزش سواد رسانه ای

هر دو تعریف سواد رسانه ای که در این درس آوردیم، بر پایهٔ نتیجه هستند. یعنی بیشتر توضیح می‌دهند که سواد رسانه‌ای چه نتیجه‌ای دارد و به چه کار می‌آید. اما چندان مشخص نمی‌کنند که سواد رسانه‌ای شامل چه موضوعات و مهارت‌هایی است.

برای این که ببینیم یادگیری سواد رسانه‌ای شامل چه مباحث و موضوعاتی است، می‌توانیم دوره های سواد رسانه ای در نقاط مختلف جهان را ببینیم و سرفصل‌های آن‌ها را بررسی کنیم.

با بررسی سرفصل‌های موسسات مختلف، طیف گسترده‌ای از موضوعات به چشم‌مان می‌خورد. به عنوان نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد (+/+/+/+/+/+):

• انواع رسانه و نقش رسانه در جوامع
• اقتصاد رسانه و صنعت رسانه، آشنایی با مالکیت رسانه‌ها و روش‌های درآمدزایی رسانه‌ها
• جایگاه رسانه در سبک زندگی و رژیم مصرف رسانه
• آشنایی با زبان هر رسانه و ویژگی‌های اختصاصی تولیدات هر رسانه
• تجزیه و تحلیل و ارزیابی اطلاعات و صحت‌سنجی آن‌ها
• تفکر انتقادی
• خطاهای شناختی و به طور خاص سوگیری و تبعات آن
• تاثیرات رسانه بر مخاطب
• اخبار نادرست و اخبار جعلی

مراحل یادگیری سواد رسانه ای

از میان افراد مختلفی که سرفصل‌های آموزش سواد رسانه‌ای و مراحل یادگیری این دانش و مهارت را بررسی کرده‌اند، جیمز پاتر یکی از شناخته‌شده‌ترین افراد است. از آن‌جا که رشتهٔ تخصصی او تأثیرات رسانه است، مسیری که برای یادگیری سواد رسانه‌ای مطرح می‌کند، می‌تواند مفید، موثر و قابل‌استناد باشد.

او در کتاب سواد رسانه ای خود هشت مرحلهٔ پرورش سواد رسانه ای را به شرح زیر بیان کرده است:

تفاوت سواد رسانه ای و سواد رسانه های دیجیتال

همان‌طور که در ابتدای این درس اشاره شد، سواد رسانه ای (Media Literacy) و سواد رسانه های دیجیتال (Digital Media Literacy) دو موضوع متفاوت هستند که به رغم اشتراکات فراوان، تفاوت‌های عمیقی نیز با یکدیگر دارند.

این موضوع باید در درس جداگانه‌ای بررسی شود. اما صرفاً در حدی که مرز این دو موضوع مشخص شود، به چند نکته اشاره می‌کنیم.

بیشتر بحث‌هایی که تحت عنوان سواد رسانه ای مطرح می‌شوند، در ادبیات مدیریتی و جامعه‌شناختی قرن بیستم ریشه دارند. یعنی زمانی که اینترنت وجود نداشت یا سال‌های اول شکل‌گیری اینترنت و وب بود.

اندیشمندان و متفکران آن زمان، وقتی از رسانه حرف می‌زدند، غالباً به رسانه‌های انبوه فکر می‌کردند. امروز اگر اصطلاح «رسانه‌های ارتباط جمعی» را بخوانید و هیچ پیش‌زمینه‌ای نداشته باشید، بلافاصله به پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی دیجیتال فکر خواهید کرد. اما برای آن‌ها، رسانه‌های ارتباط جمعی به معنای رادیو، تلویزیون، استودیوهای فیلم‌سازی بزرگ، شبکه‌های ماهواره‌ای و سایت‌های خبری بود.

همهٔ این رسانه‌ها با بودجه‌های کلان اداره می‌شوند و افراد و سازمان‌های بزرگی با ثروت زیاد پشت‌شان ایستاده‌اند. یا اگر هم چنین نیست، خود به یک بنگاه اقتصادی بزرگ تبدیل شده‌اند.

به همین علت همواره در سواد رسانه‌ای به سوال‌هایی نظیر این که «مالک رسانه را بشناسید» یا «منافع سیاسی رسانه را ارزیابی کنید» برمی‌خوریم.

رسانه‌های دیجیتال پدیدهٔ تازه‌ای بودند که ویژگی‌های غیرمنتظره‌ای را با خود به همراه آوردند:

• سازمان‌های بزرگ در شبکه‌های دیجیتال حضور دارند، اما افراد بسیاری هم در مقیاس کوچک و به عنوان خرده‌رسانه عمل می‌کنند
• قدرت خُرد و کوچک کاربران در این رسانه‌ها انباشته شده و قدرتی بزرگ، توزیع‌شده،‌ پیچیده و گاه غیرقابل پیش‌بینی می‌سازد.
• حتی بزرگ‌ترین رسانه‌ها هم در جهان دیجیتال، گاهی به دنباله‌رو مخاطبان‌شان تبدیل می‌شوند. یعنی به جای جریان‌سازی، مجبور می‌شوند به مسیری بروند که مخاطبان از آن‌ها انتظار دارند.
• فعالان حقیقی در مقیاس کوچک، در مقایسه با رسانه‌های بزرگ از مزیت «سرعت» برخوردارند. اما در مقابل گاهی از نظر «کیفیت» و «صحت‌سنجی» نمی‌توانند شبیه رسانه‌های بزرگ عمل کنند. در مقابل، فشارهای حرفه‌ای و ساختاری بر این افراد کمتر است و با ملاحظات کمتری حرف می‌زنند. یک روزنامهٔ مطرح و شناخته‌شده، اگر کتاب یا فیلم ضعیفی ببیند، باید با هزار ملاحظه دربارهٔ آن اثر صحبت کند و مراقب باشد دل هیچ‌کس چندان آزرده نشود. اما کاربر عادی می‌تواند به راحتی به همان فیلم اشاره کند و بگوید: «لایق سطل زباله بود.» روزنامه‌نگار رسمی و حرفه‌ای، حتی اگر چنین باوری داشته باشد،‌ بعید است بتواند به همین سرعت و صراحت، نظرش را اعلام کند.

اگر بخواهیم این نکات را به زبان دیگری بگوییم، می‌توان گفت: در رسانه‌های دیجیتال، «مشارکت مخاطب» یک اصل پذیرفته شده است. دیگر ارتباط یک‌سویه، که اصحاب رسانه قرن‌ها به آن عادت کرده بودند، وجود ندارد. و از سوی دیگر حجم خبرها و اطلاعات غیردقیق، نادرست، غیرمستند و اعتبارسنجی‌نشده هم طبیعتاً بیشتر از گذشته شده است.

به همین علت، سواد رسانه‌های دیجیتال، ضمن این که بخش‌های مشترک بسیاری با سواد رسانه دارد، باید به چالش‌های متفاوتی بپردازد. مخاطبی که به عنوان مشارکت‌کننده در فضای رسانه‌ای حضور دارد، نیازها و دغدغه‌ها و فرصت‌ها و چالش‌های تازه‌ای ایجاد کرده که پیش از این، حتی در خیال بسیاری از صاحب‌نظران رسانه هم نمی‌گنجید.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مدیریت رسانه به شما پیشنهاد می‌کند: