گزاره های اثباتی در برابر گزاره های هنجاری | پوزیتیو در برابر نرماتیو

می‌گویند دیوید هیوم، نخستین کسی بود که گفت می‌شود جمله‌ها را به دو دسته تقسیم کرد: آن‌هایی که با «هست و نیست و بود و خواهد بود» ساخته شده‌اند و آن‌هایی که پایه‌شان بر «باید و نباید» استوار است (+).

کمی بعید می‌رسد که کسی قبل از او این دسته‌بندی را انجام نداده باشد. اما به هر حال، سند این دسته‌بندی فعلاً به نام او خورده و داستانِ گزاره‌های اثباتی و گزاره‌های هنجاری را با اشاره به او آغاز می‌کنند.

بر اساس نگاه هیوم، جملهٔ «فردا بارانی است» و «اتاق یک دانش‌آموز باید همیشه مرتب باشد» از اساس با یکدیگر متفاوتند. چون در مورد اولی می‌توان با مشاهده و آزمایش و بررسی حکم داد و گفت درست است یا نه. اما در مورد دوم، ما از یک سلیقه حرف می‌زنیم. همهٔ این درس، دربارهٔ تفاوت این دو نوع گزاره است.

گزاره اثباتی (پوزیتیو) چیست؟

گزاره پوزیتیو یا اثباتی، گزاره‌ای است که می‌توان اثبات آن را پیگیری کرد؛ یعنی می‌توانید بررسی کنید و ببینید آن گزاره درست است یا نه.

فرض کنید کسی می‌گوید «خوردن آب باعث افزایش عمر می‌شود.» شما می‌توانید با مراجعه به مطالعات و پژوهش‌ها و مقالاتی که منتشر شده، بررسی کنید و ببینید آیا واقعاً چنین ادعایی اثبات شده است؟ در نهایت، به نتیجه می‌رسید که این گزاره درست است یا درست نیست. اما در هر دو حالت، این گزاره را اثباتی یا پوزیتیو می‌دانند، چون می‌شود اثبات آن را پیگیری کرد.

ممکن است گاهی اوقات، نتوانیم درستی یا نادرستی یک گزارهٔ اثباتی را بررسی کنیم. اما همین که بدانیم روزی می‌شود این کار را کرد، گزاره را اثباتی در نظر می‌گیریم.

مثلاً فرض کنید کسی می‌گوید: «با ارائه‌ی وام زودبازده، می‌توان نرخ بیکاری را در کشور کاهش داد.» فرض کنید تا این لحظه،‌ وامی تحت عنوان زودبازده ارائه نشده است. پس در این لحظهٔ خاص، نمی‌دانیم این ادعا درست است یا نه. اما بالاخره وقتی وام زودبازده داده شود، می‌توانیم نرخ بیکاری را اندازه بگیریم و آن روز می‌شود دربارهٔ درستی یا نادرستی این ادعا حرف زد. پس باز هم این گزاره، قابل اثبات (یا قابل رد کردن) است.

چند مثال از گزاره های اثباتی (پوزیتیو)

ابتدا اجازه بدهید از گزاره‌هایی که ابتدای این درس آمده شروع کنیم. از میان آن گزاره‌ها، موارد زیر «گزارهٔ «اثباتی یا Positive» محسوب می‌شوند. چون می‌توان آن‌ها را اثبات (یا رد) کرد:

• جنگ باعث افزایش توان فنی کشورها می‌شود.
• ۹۰٪ ثروت کشور در اختیار ۱۰٪ جمعیت کشور است.
• تأثیر دلار بر اقتصاد کشور ما بین ۲۰٪ تا ۲۵٪ است.

در مورد گزارهٔ اول، اگر بتوانیم چند شاخص برای توان فنی کشورها تعریف کنیم، در ادامه می‌شود بررسی کرد که وقوع جنگ روی این شاخص‌ها چه تأثیری گذاشته است. و آیا این شاخص‌ها رشد محسوس (قابل استناد به جنگ) داشته‌اند یا نه؟ به عبارت دیگر، می‌توانیم حکم دهیم که این گزاره، درست است یا غلط.

گزارهٔ دوم هم از همین جنس است. با بررسی توزیع ثروت کشور می‌توان دربارهٔ درستی یا نادرستی این گزاره اظهارنظر کرد.

تأثیر دلار بر اقتصاد کشور هم یک گزارهٔ اثباتی دیگر است. البته از آن‌جا که این جمله مبهم است، ابتدا باید از گوینده پرسید که منظورش از تأثیر چیست و پس از این که گوینده شاخص‌های مد نظر خود را گفت و توضیح داد که چه نوع معادلات ریاضی‌ای را برای سنجش میزان تأثیر دلار بر اقتصاد در نظر داشته، در نهایت می‌توانیم بررسی کنیم که گزاره درست است یا نه.

چند نمونه گزارهٔ اثباتی دیگر را هم با یکدیگر مرور کنیم:

• آب در فشار متعارف در ۳۵ درجهٔ سانتی‌گراد به جوش می‌آید.
• انسان هنوز به مریخ سفر نکرده است.
• انسان‌ها از خودافشایی برای رابطه‌سازی استفاده می‌کنند (مطالعهٔ بیشتر).
• محدودیت اینترنت در ایران حجم فعالیت شرکت پست را ۳۵٪ کاهش داد.
• جوانان ایرانی می‌توانند در عرض یک سال، یک موتور جستجوی بسیار قوی‌تر از گوگل بسازند.
• استفاده از شبکه‌های اجتماعی می‌تواند روی عزت نفس ما تأثیر بگذارد (مطالعهٔ بیشتر)

در میان گزاره‌های بالا، عملاً چند گزارهٔ نادرست هم قرار دادیم تا همیشه یادتان بماند یک «عبارت اثباتی» یا «Positive Clause» لزوماً یک عبارت درست (True) نیست. مهم این است که همیشه می‌توان درستی و نادرستی عبارت‌های اثباتی را با بررسی و مطالعه و کار علمی و مراجعه به منابع و انجام پژوهش‌های روشمند بررسی کرد.

گزاره هنجاری (نرماتیو) چیست؟

گزاره‌های نرماتیو، چنان‌که در ابتدای درس گفتیم، از جنس باید و نباید هستند. این گزاره‌ها معمولاً بر پایهٔ سلیقه، ترجیحات، ارزش‌ها و سایر مفروضات (فردی، گروهی، قومی، ملی و …) بنا شده‌اند.

در مورد گزاره‌های اثباتی، انسان‌ها با همهٔ تفاوت‌ها و اختلاف‌نظرها در نهایت به یک پاسخ «درست / غلط است»  می‌رسند. اگر هم نرسند، راه را برای جستجوی پاسخ، باز می‌بینند. اما در مورد گزاره‌های هنجاری یا نرماتیو، ماجرا به کلی متفاوت است:

چند مثال از گزاره های هنجاری

باز هم از گزاره‌هایی که ابتدای این درس آمده شروع می‌کنیم. از میان آن گزاره‌ها، موارد زیر «گزارهٔ «هنجاری یا Normative» محسوب می‌شوند. چون از جنس باید و نباید هستند و بر پایهٔ سلیقه و ترجیح و ارزش‌های فردی یا جمعی بنا شده‌اند:

• باید روی شرکت‌های دانش‌بنیان سرمایه‌گذاری شود.
• نرخ بیکاری زنان چندان مهم نیست.
• اولویت باید کاهش نرخ بیکاری مردان باشد.
• یارانه بسیار ناچیز است.
• یارانه‌ها باید افزایش پیدا کند.

به گزارهٔ «باید روی شرکت‌های دانش‌بنیان سرمایه‌گذاری شود» توجه کنید. چرا می‌گوییم این گزاره، هنجاری است؟ چون ما نمی‌توانیم یک پژوهش انجام دهیم و خروجی آن را – درست مثل نقطهٔ جوش آب در فشار یک اتمسفر – اعلام کنیم و بگوییم: از زیر مشتق و انتگرال‌های ما این پیشنهاد درآمد که شرکت‌های دانش‌بنیان مهم هستند.

ممکن است فرد دیگری معتقد باشد که «باید روی همهٔ شرکت‌ها به یک اندازه سرمایه‌گذاری شود» (چنان که پیتر دراکر اعتقاد داشت سرمایه‌گذاری اختصاصی و ویژه روی شرکت‌های دانش‌بنیان یک اشتباه استراتژیک است). هم‌چنین صاحب‌نظران دیگری ممکن است معتقد باشند که بهتر است سرمایه‌گذاری ویژه روی حوزه‌های دیگر مثلاً توریسم یا هنرهای سنتی و صنایع دستی متمرکز باشد.

برای به خاطر سپردن تفاوت گزاره‌های اثباتی و گزاره‌های نرماتیو، توضیح والتر ویلیامز هم می‌تواند بسیار مفید باشد (+):

گزاره‌های هنجاری از بهتر و بدتر سخن می‌گویند؛ بهتر است این‌طور باشد یا آن‌طور نباشد. در حالی که گزاره‌های اثباتی، خنثی هستند. «اگر یخ را گرم کنیم، آب می‌شود.» این گزارهٔ اثباتی نه بهتر است و نه بدتر. فقط توصیف است.

آیا مهم است که فرق گزاره‌های پوزیتیو و نرماتیو را بدانیم؟

بله. این یک تقسیم‌بندی ساده نیست. بلکه یکی از مهم‌ترین پایه‌های مباحثه و گفتگو و نقد و تحلیل نظرات خود و دیگران است.

ما معمولاً وقتی با دیگران حرف می‌زنیم، به این نکته توجه نمی‌کنیم که بعضی حرف‌هایمان از جنس اثباتی هستند و برخی هنجاری. به همین علت، بسیاری از بحث‌هایمان به سرانجام نمی‌رسد:

اقتصاد اثباتی در برابر اقتصاد هنجاری

دوگانهٔ «اثباتی – هنجاری» را در بسیاری از رشته‌ها و حوزه‌های تخصصی می‌توان دید. اما شاید تفاوت آن‌ها در هیچ‌جا به اندازهٔ اقتصاد به چشم نیاید.

حتماً شما هم شنیده‌اید که می‌گویند اقتصاد یکی از بلاتکلیف‌ترین رشته‌هاست. یا این که گاهی به شوخی می‌گویند اگر تمام اقتصاددان‌ها را به صف کنید، از سر تا ته‌شان یک حرف در نمی‌آید که همه‌شان آن را قبول داشته باشند.

این حرف واقعیت ندارد. موضوعات بسیاری است که تمام اقتصاددان‌های جهان بر سر آن اتفاق‌نظر دارند. مباحثی مثل عرضه و تقاضا، دینامیک بازارهای انحصاری، شیوهٔ اندازه‌گیری حجم اقتصاد یک کشور، سیکل‌های رونق و رکود، مباحثی مثل هزینهٔ فرصت، تعریف و تبعات تورم و صدها موضوع دیگر، چیزهایی نیستند که اقتصاددان‌ها بر سر آن‌ها دعوا کنند.

در واقع در بخشی از اقتصاد که همه چیز با روش علمی و در قالب گزاره‌های اثباتی بررسی می‌شود، اختلاف‌نظر وجود ندارد. این بخش از اقتصاد را «اقتصاد اثباتی» یا «Positive Economy» می‌‌نامند.

دعوا و اختلاف‌نظر و بحث‌های عمیق و گسترده‌ای که میان اقتصاددان‌ها می‌بینید، در بخش دیگری از اقتصاد است که به گزاره‌های هنجاری می‌پردازد و به همین علت، «اقتصاد هنجاری» یا «Normative Economy» نامیده می‌شود.

مثلاً به «قیمت‌گذاری آزاد مبتنی بر مکانیزم بازار» فکر کنید. این که قیمت همه چیز را رها کنیم تا عرضه و تقاضا آن را تعیین کند. احتمالاً اکثر اقتصاددان‌های جهان، از چپ‌ترین تا راست‌ترین‌شان، قبول دارند که این شیوهٔ قیمت‌گذاری باعث می‌شود که حداکثر ثروت و ارزش اقتصادی در کل اقتصاد خلق شود.

این یک گزارهٔ‌ اثباتی است و می‌شود از درستی و نادرستی‌اش سخن گفت. ماجرا از جایی آغاز می‌شود که عده‌ای می‌گویند: با این شیوه، ثروت خلق شده در اختیار عدهٔ اندکی قرار می‌گیرد و همه منتفع نمی‌شوند. در حالی که اگر قیمت‌گذاری در برخی موارد کنترل شود، درست است که خلق ثروت به نقطهٔ ماکسیمم خود نمی‌رسد، اما توزیع ثروت به شکل بهتری انجام می‌شود.

همان‌طور که می‌بینید، این‌جا به بحث «بهتر» و «بدتر» می‌رسیم؛ یعنی اقتصاد هنجاری.

یا این که ممکن است گروهی از اقتصاددان‌ها معتقد باشند که باید از ثروتمندان مالیات بیشتری گرفته شود و به فقرا کمک شود. در حالی که گروه دیگری از اقتصاددان‌ها معتقد باشند که ماجرا مالیات نیست. بلکه سیستم مدیریتی ناکارآمد است. فقر حاصل سیستم مدیریتی ناکارآمد است و در چنین سیستمی مالیات بیشتر و مالیات کمتر فرق نمی‌کند. ما باید اولویت خود را «اصلاح سیستم مدیریتی» قرار دهیم و نه «افزایش مالیات.»

در همین چند جمله، چند «باید» دیدید. باید این شود یا آن نشود و باید این موضوع را با اولویت بالاتری از آن موضوع پیگیری کنیم. این‌ها همه در قلمرو اقتصاد هنجاری مطرح می‌شود.

«هزینهٔ تحصیل هر دانش‌آموز چقدر است؟» این سوالی در قلمرو اقتصاد اثباتی است. اما این که «آیا باید دولت هزینهٔ تحصیل را به رایگان تأمین کند؟» به فضای اقتصاد هنجاری مربوط می‌شود.

قطعاً می‌توانید حدس بزنید که هر چقدر اتفاق‌نظر در اقتصاد اثباتی وجود دارد،‌ در قلمرو اقتصاد هنجاری به سختی می‌توان به نظرات مشابه رسید.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری تفکر نقادانه به شما پیشنهاد می‌کند: