جملاتی از کتاب ما ایرانیان | دکتر مقصود فراستخواه

۲۳ نظر برای جملاتی از کتاب ما ایرانیان | دکتر مقصود فراستخواه

پرطرفدارترین دیدگاه به انتخاب متممی‌ها در این بحث

نویسنده‌ی دیدگاه : یاور مشیرفر



تاریخ برای چینش عوامل مناسب برای پیشرفت یک جامعه، تعجیلی ندارد. ده‌ها عامل به صورت سیستماتیک باید کنار هم قرار گیرند تا فرآیند توسعه آغاز گردد.

دکتر سریع‌القلم - ابعاد خُلقی توسعه‌نیافتگی ایران - فصل‌نامه مطالعات بین‌الملل، بهار 1392

ویژگی مهم این کتاب البته در یک مزیت مهم است: تنها کتابی است (تقریبا بعد از کتاب‌های دکتر سریع‌القلم) که با دید سیستمی و سیستم پیچیده به مسئله توسعه‌نیافتگی نگریسته‌است.

من در این مورد خیلی سخن گفته‌ام. دفعات متعددی از «توسعه‌نیافتگی» ایران نوشته‌ام و بارها کتاب‌های خوب این حوزه را معرفی کرده‌ام. اما آن‌چه امروز می‌نویسم، با جنس نوشته‌های «توسعۀ پایدار» من متفاوت است.
به بهانۀ اثر ارزشمند دکتر فراستخواه که پنج ماه پیش افتخار حضور در جشن امضای کتابشان در تبریز و دست‌بوسی شان را داشته‌ام، مایلم اندکی در این باب سر شما را به درد بیاورم.
من دوست دارم به بحث ایدئولوژی در پایین‌ترین سطوح آن بپردازم و این‌که چرا ما توسعه‌ نمی‌یابیم؟ چرا با وجود همۀ تلاش‌ها، صرف منابع و حتی داشتن برنامه و استراتژی و چشم‌انداز توسعه و آیندۀ کشور، هم‌چنان درجا می‌زنیم.

قبل از همه‌چیز اما می‌خواهم کمی حاشیه بروم.

اخیرا در سلسله کتاب‌های «پیشگامان نوسازی آسیا» که به بررسی روند توسعه‌یافتگی پنج کشور آسیایی (کرۀ جنوبی - سنگاپور - چین - تایوان و مالزی) می‌پردازد، یک جملۀ کلیدی خواندم.

مترجم و ویراستار ارشد این مجموعه معتقد است رمز و راز توسعه در کشورهایی که از جریان توسعۀ ترتیبی (مدل امواج توسعه) باز مانده‌اند، بر حسب تجربۀ جهانی از شرق آسیا بر دو جبهۀ عمده استوار شده‌است:

الف) مزیت نسبی. این کشورها تصمیم گرفتند «از سوزن تا فضاپیما» نسازند. بخشی نادیده از بازار را که در آن می‌توانند قوی شوند، یا به قولی fat-tail شوند را ببینند، رویش سرمایه‌گذاری کنند و به طور کامل تصرفش کنند. کرۀ جنوبی این بخش را در الکترونیک و دیوایس‌های دیجیتال دیده‌است و هم‌اکنون با «سامسونگ» در حال حکومت مطلق بر این بخش است. حکومتی که برندی هم‌چون اپل را نیز به مخاطره انداخته‌است.

 

ب) قطار توسعه روی ریل ایدئولوژی راه نمی‌رود.

چینی‌ها به خصوص به سرعت به این نتیجه رسیدند که برای توسعه‌یافتگی لازم نیست همۀ افراد یک‌شکل و یک‌فکر و یک‌رنگ باشند. اساسا نیاز است «کار» افراد برای توسعه فراتر و ارزشمندتر از «عقیده» باشد. هر چقدر عقیده کم‌رنگ‌تر و شخصی‌تر شد، به همان میزان نسبت توسعه‌یافتگی و پیشرفت در شرق آسیا نیز افزایش یافت.

در نتیجۀ این دو عامل ساده، شرق آسیا امروز برابر با جهان غرب، در مدارهای توسعه‌ای جهان جای خودش را باز کرده‌است. امروز عمدۀ تجارت جهانی بین اروپا و آمریکا نیست، بلکه سهم عمده‌ای از آن در اختیار چین و کره قرار گرفته‌است. به نظرم این‌که بتوانی به رقیبی با چهارصد سال سابقۀ توسعه‌یافتگی صرفا در 30 سال غلبه کنی، یک گام بسیار بزرگ بوده‌است.

 

اما این مقدمه را نوشتم تا حرف اصلی‌ترم را بیان کنم.

من فکر می‌کنم ما هم‌چنان هنوز درگیر جناح‌بندی و ایدئولوژی هستیم. نه امروز که از عهد دقیانوس ما درگیر این مسئله بوده‌ایم و هستیم. ما هم‌چنان درگیر توجیه خودمان برای برداشتن یا برنداشتن «سیب‌زمینی از کامیون واژگون شده» ایم.
من مسئله توسعه‌نیافتگی را با توجه به این 5 سالی که درگیر مطالعه و بررسی‌اش بوده‌ام، خیلی ساده‌تر می‌بینم. به سادگی می‌توان علل توسعه‌نیافتگی ملتی را حتی از روی فرهنگ غذایی و ساختار و معماری محل دفعش تخمین زد و دید.
این البته تئوری من نیست. دو تئوری معتبر از کلود لوی اشتراوس مردم شناس و اسلاوی ژیژک فیلسوف بر مثلث غذایی و مثلث دفعی در بررسی ایدئولوژی سیاسی و اجتماعی (که به زعم من بر توسعه‌یافتگی تأثیر مستقیم دارند) در ترکیب با یک‌دیگر می‌توانند جنبه‌هایی از توسعه‌نیافتگی را برایمان آشکار کنند که کمتر به آن‌ها دقت می‌کردیم. حتی می‌توان رفتارهای سیاسی-اجتماعی یک جامعه را با آن‌ها پیش‌بینی کرد. (مثلث غذایی اشتراوس - مثلث دفعی ژیژک)

 

باری بیایید یک‌بار عمیق‌تر به فرهنگ غذایی و دفعی ایرانیان بپردازیم.

محبوب‌ترین و پرفرکانس‌ترین و خاص‌ترین غذای گرم در نزد ایرانیان که در گذشته‌های دور و در زمان‌های قحطی جنبۀ تجمل داشته‌است «آش» است. ساختار غذایی آش یک ترکیب بغرنج از همه‌چیز است: مزه‌ها در هم آمیخته، مواد غذایی حل‌شده و شناور در کنار یک‌دیگر. حتی گاهی مواد غذایی که با همدیگر ناسازگاری مزاجی هم دارند در آش کنار هم‌دیگر یافت می‌شوند.

بیایید توسعه‌نیافتگی را از همین منظر بکاویم:

ما ایرانیان می‌دانیم چه نمی‌خواهیم، اما نمی‌دانیم چه می‌خواهیم. (نقل قول معروف در مورد خلقیات ایرانیان)

در واقع تلقی ما از آینده و توسعه در غذای ما انعکاس می‌یابد: آش. همه‌چیز در هم آمیخته، بدون برنامه و صرفا برای بلع راحت‌تر «شناور در هم»

هم خودکفایی هسته‌ای می‌خواهیم، هم بی‌نیازی به جهان، هم رسیدن به خودکفایی کشاورزی و هم توسعۀ زیست‌محیطی. در یک کلام تلقی ما از توسعه‌یافتگی دقیقا و دقیقا «افسانۀ پیل و پراید» است. دقیقا همانند آش شله قلمکار که هیچ‌چیزی در آن معلوم نیست. از هر بخشی از توسعه‌یافتگی کمی در آن وجود دارد و البته له‌شده، مسخ‌شده و بی‌توازن.
مرض ایرانیزه کردن داریم. مرضی داریم که برای همه‌چیز نسخۀ ایرانی بپیچیم. چنان بر باور خودمان از مزۀ آش پافشاری می‌کنیم که حاضریم در مورد «دیفرانسیل نیروی اخلاقی و کار اخلاقی» بنویسیم و ترمودینامیک انسانی ارائه کنیم و بر تمام اصول علمی شناخته‌شدۀ جهانی به یک‌باره خط بطلان بکشیم.
آش شله قلمکاری از همه‌چیز هستیم: تاریخ پرشکوه که شبانه‌روز بر سر جهانیان بکوبیمش و بگوییم در گذشته اگر ما نبودیم شما هم‌چنان در غارها می‌زیستید، خودپرستی افسار گسیخته که غیر از خودمان و چشم‌آبی‌ها کسی را آدم حساب نمی‌کنیم، دورویی و خنجر از پشت زدن و تخصصی عظیم در بهانه‌جویی برای «انجام ندادن». فردگرایی منفی و ذره‌ای شده. به هر صورت تمامی این خلقیات در پرتوی آموزش انسانی قابل رفع است و البته یادگاری است «علت و معلولی و پیچیده» از رفتار ما با تاریخ و رفتار تاریخ با ما.
باری تلقی ما از توسعه همانند آش است. اما رفتار ما با حاکمان و سیستم‌سازی ما چگونه بوده‌است؟
صراحتا و بی‌پرده اگر بنویسم دقیقا همانند رفتارمان با چاه فاضلاب: اجازه می‌دهیم پُر شود، وقتی که لبریز شد و بوی تعفنش ما را آزرد، چاه دیگری می‌کَنیم یا چاه قبلی را دوباره خالی می‌کنیم؛ اما هم‌چنان به ساختار چاه دست نمی‌زنیم، برای رفعش فکری هم نمی‌کنیم. مثلا به عقلمان نمی‌رسد سیستم فاضلابی بسازیم و به طور دائمی مسئله را حل کنیم.
اجازه می‌دهیم یک نظام سیاسی به اوج خراب‌کاری‌هایش برسد. تا آن زمان هیچ گامی برای اصلاحش برنمی‌داریم و البته چون حاکم از میان ما و هم‌چون خود ماست، او هم نمی‌پذیرد.
آن‌قدر این چرخۀ تباهی پیش می‌رود و آن‌قدر منابع کشور برایش مصرف می‌شود که بوی تعفنش دنیا را بردارد. سپس با دست خودمان پادشاه حاکم را می‌کُشیم و بی‌آن‌که بر بقیۀ اجزای سیستم دست بزنیم، به امید این‌که حاکم بعدی صالح‌تر باشد، او را جایش می‌نشانیم. این چرخه را هر چهل سال یک‌بار در تاریخ ایران تکرار کرده‌ایم. دقیقا همانند رفتارمان با چاه فاضلاب و هرگز عقلمان نرسیده‌است که خب این چاه فاضلاب را به چیزی بهتر تبدیل کنیم. البته که تبدیل به چیزی بهتر نیازمند عزم ملی و «درد‌آور» است.
چرا که توسعه پروسه‌ای دردآور، زجرآور، نیازمند عزم ملی و حداقل از خودگذشتگی چهار نسل متوالی است.

 

 

 
تمرین‌ها و نظرات ثبت شده روی این درس صرفاً برای اعضای متمم نمایش داده می‌شود.
.