معنی کلمهٔ‌ سایبر چیست؟ | اصطلاح فضای مجازی به چه معناست؟

این روزها وقتی صحبت از اینترنت، شبکه‌های اجتماعی، پلتفرم‌ها و رسانه‌های جدید است، معمولاً اصطلاح از اصطلاح «فضای مجازی» استفاده می‌شود. از جمله این‌که می‌شنویم از فرصت‌های فضای مجازی، تهدیدهای فضای مجازی، تبلیغات در فضای مجازی، مدیریت فضای مجازی و رگولاتوری فضای مجازی حرف می‌زنند.

با این شکل از استفاده، می‌توان اصطلاح «فضای مجازی» را یک چترواژه دانست که بسیاری از کلمات، اصطلاحات، تعبیرهای دیگر را در خود جا داده است.

واژهٔ پرکاربرد دیگری که در این حوزه زیاد دیده و شنیده می‌شود، سایبری است: پلیس سایبری، امنیت سایبری، نیروهای سایبری، ارتش سایبری، حمله سایبری و جرائم سایبری.

در این درس از سلسله‌ درس‌های ظرافت‌های کلامی می‌خواهیم کمی دربارهٔ اصطلاح مجازی، ضعف‌ها و ایرادهای آن و نیز جایگزین‌هایش صحبت کنیم. هم‌چنین دربارهٔ معنی کلمه سایبر و تاریخچه آن، و نیز تغییر بار معنایی کلمه سایبر در طول زمان حرف خواهیم زد.

فضای مجازی | چرا از اصطلاح مجازی استفاده می‌شود؟

صفت مجازی (virtual) برای توصیف آن‌چه در فضای دیجیتال و دنیای آنلاین روی می‌دهد، تعبیری بسیار قدیمی است. حدود نیم قرن پیش و در دههٔ هشتاد و نود میلادی، این اصطلاح بسیار رونق داشت. اما به تدریج کاربرد آن کمرنگ شد.

به اصطلاح «فضای مجازی» توجه کنید. طبیعتاً این اصطلاح را باید معادل «virtual space» فرض کرد. اما اگر امروز در یک سخنرانی انگلیسی از اصطلاح virtual space استفاده شود، احتمالاً اولین برداشت بسیاری از مخاطبان انگلیسی‌زبان این خواهد بود که دربارهٔ یک سرویس یا نرم‌افزار خاص حرف می‌زنید. باید مدتی بگذرد و توضیحات بسیار بیشتری ارائه کنید تا بفهمد منظورتان از این دو کلمه شبکه‌های اجتماعی، پیامرسان‌ها، دولت الکترونیک، رسانه‌های دیجیتال و ده‌ها موضوع و پدیدهٔ دیگر است.

اگر دقت کرده باشید در زبان فارسی هم لغت «مجازی» به یک لغت دولتی تبدیل شده و هر وقت اصطلاح «فضای مجازی» را می‌شنوید،‌ منتظرید بلافاصله دربارهٔ نیاز به کنترل و محدودیت آن صحبت شود (یا ابتدا دربارهٔ این که این فضا ظرفیت‌های بسیاری دارد صحبت کنند تا در ادامه با افزودن کلمهٔ «امّا» دربارهٔ نیاز به کنترل و محدودیت‌های آن صحبت کنند.

رسانه‌های دولتی مانند صدا‌و‌سیما هم با انگیزه‌های دیگری، هم‌چنان ترجیح می‌دهند اصطلاح بازنشسته – یا کم‌کاربرد – فضای مجازی را به کار ببرند. یکی از مهم‌ترین انگیزه‌هایشان این است که تمایلی ندارند از پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام، توییتر (ایکس)، تلگرام و مانند این‌ها اسم ببرند. پس حتی وقتی می‌خواهند مخاطب خود را تشویق کنند کانال تلگرام‌ یا اکانت اینستاگرام‌شان را دنبال کند، معمولاً می‌گویند: «ما را در فضای مجازی دنبال کنید.» (اخیراً گاهی اصطلاح شبکه‌های اجتماعی را هم به کار می‌برند).

چرا اصطلاحاتی مثل فضای مجازی و شبکه های مجازی بازنشسته شده‌اند؟

چه شده که امروز وقتی کسی از اصطلاح فضای مجازی استفاده می‌کند، بی‌دقت، ناآشنا با تکنولوژی، کم‌سواد و یا مدیر سنتی دولتی به نظر می‌رسد؟ برای شکل‌گیری چنین روندی می‌توان چند علت برشمرد:

علت اول | عادی شدن تجربهٔ آنلاین و ابزارهای دیجیتال

زندگی آنلاین و ابزارهای دیجیتال آن‌قدر عادی شده و جزو بدیهیات سبک زندگی امروزی است که نیازی به تأکید به آن نیست. هیچ‌کس نمی‌گوید: «مادرم امروز از طریق فضای مجازی به من اطلاع داد که سر راه خانه‌شان نان بخرم.» به شکل مشابه، وقتی مردم از هم دربارهٔ اخبار می‌پرسند، توجه به بستر آن ندارند. ما به سادگی می‌گوییم: «دیدی فلانی امروز توی مجلس چی گفته؟» کسی نمی‌گوید: «آیا کلیپ منتشر شده در فضای مجازی از سخنرانی فلانی را دیدی؟».

حتی گاهی آن‌قدر ذهن ما بر مبنای پیش‌فرض‌های آنلاین شکل گرفته که عکس آن را می‌گوییم: «با فلانی حرف زدم. نه فقط تلفنی یا واتس‌اپی. رفتم دیدمش.» (چون فرض اول این است که حرف زدن با ابزارهای دیجیتال انجام می‌شود).

علت دوم | مجازی بودن فضای مجازی تقریباً بی‌معنا شده

مجازی در برابر حقیقی (و گاهی فیزیکی)‌ قرار می‌گیرد. وقتی می‌گوییم فضای مجازی، انگار که این فضا چیزی از واقعیت کم دارد. در حالی که در دهه‌های اخیر به تدریج همه متوجه شده‌ایم که این «فضای مجازی» اگر حقیقی‌تر از فضای حقیقی نباشد، لااقل به همان اندازه حقیقی است.

شاید حرفی که در «فضای حقیقی» گفته می‌شود، به دست فراموشی سپرده شده و محو شود، اما حرفی که در «فضای موسوم به مجازی» گفته می‌شود، ممکن است سال‌ها و دهه‌ها باقی بماند.

در شرایطی که انسان‌ها بخشی از رابطه‌های خود را در این فضا می‌سازند و موضع‌گیری‌ها در این فضا روی دنیای فیزیکی (از بازار تا سیاست) تأثیر می‌گذارد و حتی نطفهٔ برخی انقلاب‌ها در جهان در این فضا بسته شده است، مجازی بودن، در خوش‌بینانه‌ترین توصیف، تعبیری گمراه‌کننده است.

علت سوم | استفاده از واژه‌ها و اصطلاحات تخصصی‌تر

چون بخش بزرگی از مردم با ابزارهای دیجیتال آشنا شده‌اند، برای همه راحت‌تر است که از واژه‌های تخصصی استفاده کنند:

• وقتی می‌شود گفت کسب‌و‌کار آنلاین (online business) چرا بگوییم کسب‌و‌کار مجازی (virtual) که مشخص نشود منظورمان فروش روی یک سایت یا پلتفرم اختصاصی است یا فروش دیجیتالی (digital selling) با استفاده از پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام و تلگرام
• وقتی می‌شود گفت دوره آنلاین (online class) چرا بگوییم دوره مجازی (virtual class) که مشخص نشود منظورمان کلاسی در یک پلتفرم آموزش آنلاین است یا محتوایی ضبط‌شده‌ که بعداً دانلود می‌شود؟
• وقتی می‌شود گفت دوست اینستاگرامی (Instagram friend) چرا بگوییم دوست مجازی (virtual friend)؟ در حالی که دوست اینستاگرامی با دوست تلگرامی با دوستانی که در پلتفرم‌های دیگر و با ابزارهای دیگر پیدا می‌کنیم، تفاوت‌های محسوس و ملموسی دارند.
• وقتی می‌شود گفت مجلهٔ آنلاین (online magazine) چرا بگوییم مجلهٔ‌ مجازی (virtual magazine) که مشخص نشود منظورمان نسخهٔ PDF یک مجله است یا مجله‌ای که با فروش دسترسی روی یک سایت یا اپلیکیشن عرضه می‌شود؟
• وقتی می‌شود گفت بازی آنلاین (online game) چرا بگوییم بازی مجازی (virtual game) که مشخص نشود منظورمان بازی انفرادی روی گوشی است یا استفاده از پلتفرم‌های آنلاین بازی؟

علت چهارم | اصطلاح «مجازی» شمول کافی ندارد

علاوه بر موارد فوق، مشکل چهارمی هم وجود دارد که جهانی نیست و مختص کشور ماست. مسئولین ما وقتی از اصطلاح فضای مجازی استفاده می‌کنند، توجه‌شان بیشتر به شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌ها و پلتفرم‌های بزرگ آنلاین است.

طبیعتاً این شکل از توجه در قانون‌گذاری و سیاست‌گذاری هم منعکس می‌شود. یعنی آن‌قدر که در حرف زدن از فضای مجازی ذهن‌ مسئولان به سراغ انتشار محتوا و تأثیرگذاری بر «اذهان عمومی» می‌رود، به جنبه‌های دیگر زیست دیجیتال توجه نمی‌کنند.

استفاده از یک چترواژهٔ بسیار بزرگ برای توصیف یک پدیده، در وضعیتی که خودمان مصداقی بسیار محدود از آن را در ذهن داریم، باعث می‌شود به شکلی نامتناسب و اغلب نامناسب به آن پدیده بپردازیم.

به‌عنوان مثالی پیش‌پا‌افتاده، هزاران کسب‌و‌کار خرد وجود دارند که داده‌های مشتریان را دارند و ممکن است به سادگی از آنها سوء‌استفاده کنند. مثلاً کسب‌و‌کاری ایمیل شما را بگیرد و به دیگری بفروشد و برای شما ایمیل تبلیغاتی بیاید. اما آن‌قدر که سیاست‌گذار دربارهٔ انتشار یک مطلب ناپسند در «فضای مجازی» فکر کرده،‌ زیرساخت و قانون و حمایت کافی از مشتری‌ که داده‌های خود را در همین «فضای مجازی» در اختیار کسب‌و‌کارها گذاشته و هر روز با تبلیغ بمباران می‌شود ایجاد نکرده است (به همین علت،‌ در مسائل حقوقی دیجیتال اغلب ناگزیر باید به قوانین سنتی استناد شود).

اگر مفاهیم «کسب‌و‌کار دیجیتال»، «پلتفرم‌های تبادل پیام»، «رسانه‌های دیجیتال»، «کلاس‌های آنلاین» و ده‌ها اصطلاح دیگر که زیر چتر فضای مجازی گم شده‌اند، جداگانه مورد توجه قرار می‌گرفتند، قطعاً فضای متفاوتی ایجاد می‌شد.

معنی کلمه سایبر چیست؟‌ چرا از این کلمه استفاده می‌شود؟

معمولاً هم‌زمان با بحث دربارهٔ ترکیب «فضای مجازی» این سوال پیش می‌آید که «فضای سایبری / cyberspace» چیست؟ آیا کلمهٔ cyberspace را که فرهنگستان زبان و ادب فارسی معادل «رایاسپهر» را برای آن ترجمه کرده (+) همان «فضای مجازی» است؟

به نظر می‌رسد اعضای فرهنگستان به تفاوت فضای سایبری و فضای مجازی توجه داشته‌اند، وگرنه به سراغ پیشنهاد معادل فارسی نمی‌رفتند و مانند هزاران ترکیب عربی دیگر رایج در فارسی، به همان «فضای مجازی» رضایت می‌دادند).

سایبرنتیکس | اصطلاح طلایی در میانهٔ قرن بیستم

پیش از این هم گفته‌ایم که هر مقطع زمانی، کلمات، اصطلاحات و تعبیر‌های طلایی خود را دارد. کلماتی که در چشم مردم‌ تازه، جذاب، پیشرو، مدرن و آینده‌نگرانه‌اند. انرژی، کامپیوتر، اینترنت و هوش مصنوعی نمونه‌هایی از این کلمات و اصطلاحات هستند.

یکی از اصطلاحات طلایی در نیمه‌های قرن بیستم، سایبرنتیکس (cybernetics) بود. در دوران جنگ جهانی، علوم مهندسی و مفاهیم مرتبط با آن بسیار رونق پیدا کرده بودند و در میان رشته‌های مهندسی هم، تخصص «کنترل سیستم‌ها و طراحی سیستم‌های کنترل‌کننده» که نوربرت وینر (Norbert Wiener) کلمهٔ سایبرنتیکس را برای آن‌ها انتخاب کرده‌ بود، جذابیت خاصی داشت:

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری آشنایی با کلمات و ظرافت‌های کلامی به شما پیشنهاد می‌کند: