گزارش سفر به اروپا | حظ کردیم و افسوس خوردیم

با بعضی حضرات سوار درشکه‌های دیگر شده، آمدیم مهرآباد. نواب امان‌الله میرزا را گذاشته بودم که کالسکهٔ پشت را حاضر کرده بارها را بار کرده، بیاید به مهرآباد. یک ساعت به غروب مانده رسیدیم مهرآباد. جناب خان بنای مهمان‌خانه کرده‌اند؛ قدری آن‌جا را تماشا کردیم. دو پیاله چای در قهوه‌خانه صرف شد. رفتیم در باغ قدری گردش کردیم تا نزدیک غروب و انتظار کالسکهٔ پست و نواب امان‌الله میرزا را داشتیم. خیلی دیر آمدند.

[…] بازی اسب‌ها عوض شده، حرکت کردیم. باد کم‌کم بنای سختی و سردی گذاشت. در این استاسیون [= station / ایستگاه] به یک کالسکه‌چی دیوانهٔ بدون ملاحظه دچار شدیم که چاله و نهر و زمین صاف را یکسان حرکت می‌کرد. ما هم توکل به خدا کرده آمدیم.

ناهار صرف کرده، سوار شده به طرف یوزباشی‌چای. این منزل پنج فرسخ است که همه را در ماهور و کوه حرکت می‌کند. راه را خوب نساخته‌اند، به قدری کم‌عرض است که دو کالسکه به‌راحت از پهلوی هم عبور نمی‌کنند.

[…] قدری آمدیم نزدیک یک قراول‌خانه که روس‌ها ساخته‌اند. علامتی دیدیم. پرسیدم از کالسکه‌چی که چه چیز است این علامت؟ گفت این قبر آن‌جناری است که این راه را ساخته به این‌جا که رسیده، مرده است. این علامت مزار است.

از قرینه فهمیدم که آن‌جنار مقصود اون آن‌ژنی‌یر [= engineer / مهندس] است. آمدیم یک ساعت به غروب مانده رسیدیم به یوزباشی‌چای. مهمان‌خانهٔ‌ بسیار قشنگی ساخته بودند که معلوم بود بوی فرنگ می‌آید. همه‌جا اجزای معقول داشت.

[…] پل رودخانهٔ یوزباشی‌چای که دویست قدم با مهمان‌خانه فاصله داشت، رفتیم به تماشای او. این پل را با آهن زده‌اند. از تماشای او خیلی حظ کردم و خیلی افسوس خوردم که چقدر ما از تمام ممالک عقب‌تر هستیم. همه روز‌به‌روز در ترقی هستند و به هیچ وجه ما در این خیال نیستیم.

به‌واسطهٔ خستگی دیر از خواب برخاسته، فرستادیم کوافر بالا آمده، صفایی داده، رفتیم به منزل دکتر. کوچه‌های پست و بلندی دارد. دکتر را ملاقات نموده، اصرار زیاد کردند در باب مهمانی، وقت ناهار بود. منزل آمده. چون معرفی شده‌ایم، احترامات فوق‌العاده می‌کنند. عجب دختری در نزدیکی ما بود!

بستنی غریبی آوردند که غالب مردم نگاه می‌کردند. بعد از ناهار کالسکهٔ محترم آمدند و حاضر کرده، رفتیم به اسب‌دوانی. بساط غریبی بود، زبان عاجز است.

دکتر و پسرهایش را دیده،‌ دکتر مرا گردش داد، به حاکم معرفی کرده. آقا شرط بستند. مراجعت کرده، آسانسور وسط راه گیر کرده. کنار دریا رفته، مردم تمام نحیف بودند. حالتی خوش بود. زن و مرد در شن‌ها می‌غلطیدند. کشتی‌های پهناور آمده و رفت، تماشا کردیم.

کشتی کوه‌پیکر با سینهٔ آهنین آب‌های متراکم را می‌شکافت و در دریایی که بی‌کران می‌نمود به سوی ساحلی دور می‌شتافت. روز در عرشهٔ کشتی به تماشا و سخنان مناسب حال و سن گذشت. شب ماهتابی خوش بود و دریا چهرهٔ کشتی‌نشستگان را عاشقانه نوازش می‌داد.

پس از شام در سالن کشتی من به نواختن پیانو نشستم. (در کوک فرنگی دستگاه ماهور و حجاز را می‌توان نواخت.) و صادق‌خان که از همراهان بود و صوتی دلکش داشت به خواندن برخاست.

همه جوان بودیم و کامران و برای نخستین بار سوی دیار غربت روان. هر یک را از شوق سفر در سر شوری بود و از دوری دلبندان بر دل باری گران. ساز و آواز وطنی در کشتی اجنبی مسافران را تأثیری عمیق بخشید و هر یک را به نیروی مرموز خود به سویی کشید.

مردی است از اهل آمریک دو شیر آبی و چهار مرس و چهار حیوان دیگر که اسمش را نمی‌دانم ولی از فامیل مرس است، دارد. چه بازی‌ها در می‌آورند، نمی‌توان شرح داد. والله هیچ انسانی به این تربیت نیست در صورتی که ریخت این حیوانات قسمی است که کار نباید به حسب ظاهر از آن‌ها بیاید. دست و پای درستی هم که ندارند. به سر خودت، یک دستگاه موزیک زدند که عقل انسان پرواز می‌کند.

شاه چند اتومبیل خریدند. انشاء‌الله وقتی آوردند، ملاحظه خواهید فرمود که خوب کار نخواهد کرد و هر یک را چهل‌ پنجاه‌هزار فرانک خریده‌اند. این چاکر چند روز تحقیقات به عمل آورده به فابریک [= کارخانه] مخصوص رفته و با رئیس آشنا شده. یک روز دعوتم نموده تمام فابریک را نشانم داد. دوهزار عمله کار می‌کرد، سالی دوازده میلیون هم فروش می‌کند این فابریک. یک اسمی از اتومبیل می‌شنوند به سر خودت، آن‌قدر تفاصیل دارد که انسان گیج می‌شود.

اوضاع پاریس که همانا قدرت‌نمایی خدا به دست مخلوق در این‌جا به عرضهٔ بروز و ظهور رسیده و چنان است که ملاحظه فرمودید که روز‌به‌روز عقاید من دربارهٔ این مردم زیادتر و اطمینانم به بی‌شعوری و نافهمی خود زیادتر می‌شود. هر دقیقه فضیلت و صنعتی از این‌ها مشاهده می‌کنم که دو دقیقه قبل ندیده بودم.

اگرچه ملتفت‌شدن صنایع این‌ها خودش کار بزرگی است و خیلی هوش و ذکاوت می‌خواهد اما این‌ها بعضی کارها را خیلی خیلی واضح کرده‌اند. به قول عوام، خوب خرفهم کرده‌اند؛ این است که گاهی ملتفت می‌شوم.