فیک نیوز چیست؟ | اخبار جعلی چگونه فراگیر شد؟

سال ۲۰۱۷ بود که دیکشنری Collins کلمه‌ی Fake News را به عنوان کلمه‌ی سال اعلام کرد (+/+). کالینز در توجیه این انتخاب توضیح دادند که کلمه‌ی Fake News در سال ۲۰۱۷ حضوری «فراگیر» داشته و بسیار به کار رفته است.

این دیکشنری در تعریف فیک نیوز به دو نکته‌ی کلیدی اشاره می‌کند: نخست این‌که فیک نیوز از جنس اطلاعات نادرست است و دیگر این‌که شکل ظاهری آن شبیه خبر [های درست و واقعی] است.

اگر تعریف دیکشنری کالینز را بپذیریم، می‌توان گفت خبر جعلی یا اخبار جعلی هم که در فارسی به عنوان معادل Fake News به کار می‌رود، انتخاب درستی است. چون جعل هم به معنای «ساختگی» است و به همین نکته اشاره می‌کند که «چیزی که اصل نیست، به شکلی ساخته شده و نشان داده می‌شود که با نسخه‌ی اصل آن اشتباه گرفته شود.»
کالینز حق دارد فیک نیوز را کلمه‌ی سال ۲۰۱۷ بداند. چون بسیاری از آمریکایی‌ها – و سایر مردم جهان – این کلمه را نخستین بار از زبان ترامپ شنیدند. ترامپ بر این باور بر این بود که غول‌های رسانه‌ای، همگی بر علیه او و همفکرانش بسیج شده‌اند و تقریباً اخبار و گزارش‌های همه‌ی رسانه‌هایی را که نظری مخالف او داشتند، با واژه‌ی فیک نیوز توصیف می‌کرد.

اما این واژه قبل از ترامپ هم وجود داشت است. اگر به سراغ سرویس Ngram گوگل بروید و تاریخچه کلمه Fake News را بررسی کنید، خواهید دید که این کلمه قبل از سال ۲۰۱۷ هم به کار می‌رفته است (البته واضح است که نمی‌توان نقش ترامپ را در ترویج اصطلاح فیک نیوز نادیده گرفت).

با وجود قدمت فیک نیوز (حداقل به اندازه‌ی دو دهه)، مشکلی که اکنون با فیک نیوز داریم این است که ظاهراً قدرت و سرعت آن از هر زمان دیگری در گذشته بیشتر است.

به همین علت، جاستین مک‌بریر (Justin McBrayer) مقدمه‌‌ی کتاب Beyond Fake News را با چنین جمله‌ای آغاز می‌‌کند:

«The news is fake. Or at least a lot of it is.»

هم‌چنین جولین مک‌دوگال (Julian Mcdougall) در کتاب خود درباره‌ی مطالعات رسانه (Media Studies) عنوان یکی از فصل‌ها را چنین انتخاب کرده است:

«All News Is Fake News»

این نوع جمله‌ها و عبارت‌ها نشان می‌دهند که حجم اخبار جعلی آن‌قدر زیاد شده که اگر یک نفر به شکل مطلق حکم بدهد که «فرض من این است که هر نوع خبری، جعلی است» نباید تعجب کنیم.

در این درس می‌خواهیم کمی درباره‌ی فیک نیوز صحبت کنیم تا این مفهوم را بیشتر بشناسیم. در ادامه به موضوعات زیر خواهیم پرداخت:

• تعریف فیک نیوز
• آیا کلمه‌ی فیک نیوز دقیق و شفاف است؟ یا جایگزین‌های بهتری هم برای آن در اختیار داریم؟
• انواع فیک نیوز (بررسی طبقه بندی هفت‌گانه اخبار جعلی)
• چرا فیک نیوز در سال‌های اخیر اهمیت بیشتری پیدا کرده؟

در شرح این چهار موضوع، علاوه بر دو کتابی که به آن اشاره شد، از کتاب فیک نیوز و پروپاگاندا نوشته‌ی دونالد بارکلی هم استفاده خواهیم کرد.

تعریف فیک نیوز چیست؟

فیک نیوز یا اخبار جعلی، در شکل ساده‌ی آن، تقریباً به همان شکلی که دیکشنری کالینز بیان کرده تعریف می‌شود (+/+/+):

اما برخی متخصصان و صاحب‌نظران معتقدند که برای تحلیل دقیق‌تر اخبار جعلی و بحث و بررسی این نوع خبرها، بهتر است تقسیم‌بندی شفاف‌تری انجام شود. به عنوان مثال، تقسیم‌بندی سه‌گانه زیر درباره‌ی اطلاعات، کاملاً‌ شناخته‌شده و رایج است (+):

منظور از Disinformation اطلاعات نادرستی است که  با قصد ضربه و آسیب زدن به یک فرد، گروه، سازمان یا کشور، تولید و عرضه می‌شود.  به عنوان مثال، در یک انتخابات ممکن است بشنویم فرزند یکی از نامزدها به اعتبار نام پدر در یک شرکت استخدام شده است. در حالی که آن فرد، اساساً فرزند ندارد یا فرزندش در چنان شرکتی کار نمی‌کند.

در تعریف Misinformation هم بر روی این نکته تأکید می‌شود که  یک فرد یا مجموعه، خبری را منتشر می‌کند که نادرست است. اما خود فرد منتشرکننده از نادرستی آن‌چه نشر یا بازنشر کرده خبر ندارد.  به عنوان مثال، یک نفر در یک کانال تلگرامی می‌بیند که گفته‌اند «دولت به کسب و کارهای کوچک وام بلاعوض می‌دهد.» این خبر نادرست است. او به آن کانال اعتماد می‌کند و بدون تحقیق بیشتر، خبر را برای یکی از دوستانش که کسب و کار کوچکی دارد می‌فرستد.

کلمه‌ی Malinformation هم در مورد اطلاعاتی به کار می‌رود که  درست و معتبر هستند، اما عمداً با نیت آسیب زدن به یک فرد یا گروه منتشر شده‌اند.  یکی از مثال‌های رایج در مورد Malinformation، اطلاعاتی است که در مورد ایمیل‌های هیلاری کلینتون در انتخابات ۲۰۱۶ آمریکا منتشر شد. این اطلاعات، دقیق و درست بودند. اما چنین مسائلی در مورد همه‌ی احزاب و سیاستمداران کم‌‌و‌بیش وجود دارد و نشر آن‌ها در آن مقطع، مشخصاً با هدف آسیب‌ زدن به کلینتون و حزب دموکرات انجام شد. به عنوان نمونه‌ی دیگری از Malinformation می‌توان به انتشار عکس‌های خصوصی دیگران اشاره کرد. این عکس‌ها، حاوی اطلاعات درستی هستند. اما معمولاً با هدف آسیب‌زدن به یک فرد منتشر می‌شوند.

از میان این سه دسته، Malinformation را قطعاً نمی‌توان فیک نیوز نامید. اما دو دسته‌ی دیگر، زیرمجموعه‌‌ی اخبار جعلی محسوب می‌شوند. بنابراین:

البته این‌ها صرفاً چند مورد از عوامل تأثیرگذار بر فضای فعلی هستند و قاعدتاً با مرور خاطرات و تجربیات خود، می‌توانید موارد دیگری را هم به فهرست پیشنهادی دونالد بارکلی بیفزایید.

ما در درس‌های آتی درباره‌ی فیک نیوز، مشکلات و تبعات آن، و نیز نقش تفکر نقادانه در کاهش اثربخشی خبرهای جعلی بیشتر صحبت خواهیم کرد.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری تفکر نقادانه به شما پیشنهاد می‌کند: