کتاب سقراط اکسپرس | اریک واینر

اگر بخواهید دربارهٔ وجود خدا بیندیشید، چه می‌کنید؟

اگر بخواهید دربارهٔ جنبه‌های کاربردی فلسفه حرف بزنید، نقطهٔ شروع‌تان کجاست؟

اولین گام در یافتن معنای شادی را چه می‌دانید؟

پژوهش دربارهٔ بستر شکل‌گیری و رشد نوابغ را چگونه انجام می‌دهید؟

هر کس جواب خاص خود را برای چنین سوالاتی دارد. اما ظاهراً اریک واینر یک راه بیشتر بلد نیست و همهٔ سوال‌هایش به همان یک راه ختم می‌شود: سفر.

شاید قضاوت منصفانه‌ای نباشد. اما اگر کسی اریک واینر (Eric Weiner) را فقط از کتاب‌هایش بشناسد، می‌تواند بگوید او همه‌چیز و همه‌کس را بازیچهٔ عشقش به سفر کرده است و حتی اگر ناشرش بخواهد واینر کتابی دربارهٔ روش درست کردن سالاد بنویسد، تا تعدادی بلیط‌ قطار و هواپیما در جیب او فرو نکند، دست به قلم نمی‌شود.

واینر چهار کتاب دارد که همگی از این نظر شبیه‌اند. در یک کتاب، به دنبال معنای شادی، کشور به کشور رفته و مشاهداتش را با افکار و اندیشه‌هایش آمیخته و تحویل خواننده داده است (The Geography of Bliss). در کتاب دیگرش، پس از یک دوره بیماری – با همان داستان کلاسیک که روی تخت بیمارستان یاد معنویت و اصلاح باورهایشان می‌افتند – سفری دور دنیا داشته و کوشیده تعریفی از خدا و ایمان بیابد (Man Seeks God). او برای این که چند جستار دربارهٔ بستر رشد نوابغ بنویسد، باز هم بلیط قطار و هواپیما گرفته و به سیلیکون ولی و یونان و هند پرواز کرد تا متنی آماده کند و به ناشرش تحویل دهد (The Geography of Genius).

در این میان اما، آن‌چه ما به عنوان پاراگراف فارسی برای شما برگزیده‌ایم، کتاب چهارم اوست با عنوان سقراط اکسپرس (The Socrates Express).

وقتی حرف از فلسفه می‌شود، بسیاری از ما گمان می‌کنیم پای مفاهیم انتزاعی در میان است. همان حرف‌هایی که انگار فقط بازی با کلماتند و قرار نیست ما را به هیچ‌جا برسانند.

کم نیستند کسانی که فکر می‌کنند فلسفه چیزی شبیه قطار شهر بازی است. سوارش می‌شوی و بالا و پایین می‌روی و دور خودت می‌چرخی و نهایتاً همان جایی که سوار شده‌ بودی پیاده‌ات می‌کنند. راستش را بخواهید، قیافه و سبک زندگی برخی از فیلسوف‌ها هم به چنین چیزی شهادت می‌دهد. انگار بارها سوار قطارشان کرده‌ و پس از جیغ و فریاد و حیرت و هیجان، نهایتاً یک جایی نزدیک همان ایستگاه اول، به بیرون پرت‌شان کرده‌اند.

در این میان، اریک واینر می‌خواهد مخاطبش را متقاعد کند که قطار او، قطار شهر بازی نیست. شاید به مقصد عجیبی منتهی نشود، اما لااقل مسافر را جایی متفاوت از مبداء پیاده می‌کند.

قطار اریک واینر

واینر عاشق قطار است. این را از همان نخستین صفحات کتابش می‌فهمید:

تقریباً تمام فصل‌های کتاب سقراط اکسپرس به قطار ربط پیدا می‌کنند. گاهی این ربط ساده و زیباست و گاه، با اندکی ضرب‌و‌زورِ نویسنده ایجاد شده است. اما هر چه هست، واینر مدام به خواننده یادآوری می‌کند که نطفهٔ بسیاری از حرف‌ها و فکرهایی که پیش روی اوست، در قطار شکل گرفته است:

قطار در کتاب سقراط اکسپرس یک معنای نمادین هم دارد: زندگی روزمره. فلسفه، به شکلی که واینر می‌پسندد و روایت می‌کند، قرار نیست انتزاعی باشد که اگر بود، احتمالاً رفتن به معبدی در تبت یا معتکف نشستن در صحرایی در آفریقا، مناسب‌ترش بود. اما او می‌خواهد از فلسفهٔ عملی بگوید؛ از فلسفه و زندگی روزمره.

از این که آیا فلسفه می‌تواند کمک کند صبح‌ها راحت‌تر از رختخواب برخیزیم؟ یا بهتر از دیگران در مسیر تکراری همیشگی برای خریدهای خانه قدم بزنیم؟ یا در دنیای دست‌خط دوستی که برایمان آدرس خانه یا صورت هزینه‌های مهمانی را نوشته غرق شویم؟ یا اندکی با اسبی که آن گوشه از اسب‌سوار لگد می‌خورد، مهربانی کنیم؟ اصلاً همهٔ این‌ها به کنار، آیا می‌تواند کمک کند درست‌و‌حسابی بمیریم؟

این شقه از فلسفه را در قطار یا در پیاده‌رو یا در میانهٔ کافه، یا هر جای دیگری که زندگی در جریان است،‌ بهتر می‌‌توان گفت و شنید؛ تا در کنج خاک‌خوردهٔ کتابخانه‌ها با آدم‌هایی خاک‌خورده‌تر که گاه به نظر می‌رسد فکر کردن و فلسفیدن هم برایشان عادتی بیش نیست که بی‌حوصلگی برای تغییر، تثبیتش کرده است.

فیلسوف‌ها

اگر بدانید از بین همهٔ فیلسوفانی که تا کنون روی زمین زیسته‌اند و نامی از آن‌ها در تاریخ مانده، قرار است چهارده نفر برای یک کتاب فلسفی انتخاب شوند، منتظر دیدن چه نام‌هایی خواهید بود؟ شاید خواننده‌ای انتظار داشته باشد کتابی در باب فلسفه، قطعاً بخشی دربارهٔ‌ کانت داشته باشد. ممکن است خواننده‌ای دیگر، چنین کتابی را بدون نام ویتگنشتاین ناقص ببیند. می‌شود حدس زد خوانندگانی منتظر دیدن نام کی‌یر کگور باشند.

اما هر چه هست، مسلم این است که برای واینر چندان مهم نبوده که خواننده انتظار دارد چه فیلسوف‌هایی را در کتاب ببیند. او دو معیار برای انتخاب فیلسوفانش داشته است. نخست این که از زندگی و آثار و حرف‌هایشان بتوان چیزی کاربردی برای زندگی انسانی استخراج کرد. دیگر این که پیام آن فیلسوف با خط داستانی که واینر در سر داشته هم‌خوان باشد.

به هر حال کتاب او، سَری و تَهی دارد. باید با کندن از رختخواب آغاز شود و با حیرت و راه رفتن ادامه پیدا کند. لازم است چیزی از دیدن و شنیدن در آن باشد و بخش‌هایی هم به لذت و مهربانی اختصاص پیدا کنند. منطقی است چیزی از جنس مبارزه در آن باشد، چرا که بعضی از مردم زندگی بدون مبارزه را خالی از معنا می‌دانند. و نیز معقول است که با پیر شدن و مرگ به پایان برسد.

واینر نیامده که چند فیلسوف را به خواننده‌اش معرفی کند. او حرف‌هایی داشته و در پی این بوده که چگونه می‌تواند حرف‌هایش در ذهن و زبان و زندگی فیلسوف‌ها بگنجاند. همین است که نیچهٔ واینر تقریباً به بازگشت جاودان محدود شده و از حسرت و افسوس می‌گوید و سیمون دوبوار واینر که عمری را به گفتن و نوشتن از اگزیستانسیالیسم و فمینیسم گذراند، وادار شده بیشتر دربارهٔ پا به سن گذاشتن حرف بزند. شاید مونتنی هم ترجیح می‌داد سهمش از این کتاب، چیزی به جز بخش مرگ باشد.

این توضیحات از آن جهت مهمند که وقتی به سراغ کتاب سقراط اکسپرس می‌روید، منتظر کلاس درس «آشنایی با فلاسفه» نباشید. به خاطر داشته باشید که در این کتاب قرار است با «کاربرد فلسفه برای زندگی به قلم اریک واینر» آشنا شوید. البته در قالب نمایشی که هر فیلسوف، اجرای پرده‌‌ای از آن را – به خواست و تشخیص واینر – بر عهده گرفته است.

جملاتی از کتاب سقراط اکسپرس

آن‌چه در ادامه می‌آیند، چند جملهٔ پراکنده از کتاب سقراط اکسپرس است. این جمله‌ها نمایندهٔ پیام و محتوای کتاب نیستند. بلکه صرفاً کمک می‌کنند تا با سبک نگارش واینر بیشتر آشنا شوید:

ترجمه کتاب سقراط اکسپرس

کتاب سقراط اکسپرس را ناشران مختلفی به زبان فارسی ترجمه کرده‌اند. ما در متمم ترجمهٔ سرکار خانم شادی نیک رفعت را خواندیم که #نشر گمان آن را به بازار عرضه کرده است.

تقریباً همهٔ متن ترجمه بسیار روان است و خواننده می‌تواند با لذت و بی‌دردسر کتاب را بخواند. عرضهٔ چنین ترجمه‌ای، آن هم برای کتابی از این دست، دستاورد کوچکی نیست و باید به ناشر و مترجم آفرین گفت.

اما نکتهٔ کوچکی هم هست که نمی‌شود از کنارش گذشت. گاه‌و‌بیگاه لابه‌لای متن با کلماتی مواجه می‌شوید که انگیزهٔ مترجم را از انتخاب‌شان نمی‌فهمید. حتی اگر بپذیریم که به جای واژهٔ فهرست از سیاهه استفاده شود (که قطعاً به اندازهٔ فهرست رایج نیست)، این که واژهٔ «پرهیب» (که در گزیدهٔ بالا هم آمده) یا «مرگ مفاجا» را در متن ببینیم، واقعاً عادی نیست.

کار سنگینی است که مترجم، در ترجمهٔ جملهٔ سادهٔ

«Faustina bore at least thirteen. Fewer than half survived childhood.»

که تقریباً هر فارسی‌زبان ناآشنا با انگلیسی هم آن را می‌فهمد، به واژهٔ «مرگ مفاجا» برسد. نمونه‌های از این دست در متن زیاد نیستند. اما همین تعدادشان هم کمی توی ذوق می‌زند.

معمولاً در ترجمه انتظار می‌رود واژه‌گزینی و جمله‌سازی آن‌قدر روان و ساده باشد که فراموش کنیم با واسطه پای حرف نویسنده نشسته‌ایم. در بخش غالب ترجمهٔ این کتاب، این ویژگی وجود دارد. اما لحظاتی که به چنین واژه‌گزینی‌هایی می‌رسید، متوقف می‌شوید و کتاب را می‌بندید تا روی جلد را بخوانید و ببینید نام کسی که این واژه‌ها را برگزیده چیست.

می‌گویند پیرمردی بود مسلط بر اشعار حافظ و شب‌های یلدا وظیفهٔ شعرخوانی برای اهل محل بر عهده‌اش گذاشته می‌شد. او عالی می‌خواند و مردم، حالی روحانی را تجربه می‌کردند؛ گویی که میان ملک و ملکوت معلق‌اند. اما پیرمرد عادت عجیبی داشت. همیشه با صدای سرفه، در یکی از نقاط حساس شعر متوقف می‌شد. اندکی صبر می‌کرد و سپس ادامه می‌داد.

علت را از او پرسیدند. گفت این پدرسوخته‌ها چنان غرق حافظ می‌شوند که زحمت من پیرمرد را فراموش می‌کنند. لحظه‌ای سکوت می‌کنم تا من را هم ببینند. سپس ادامه می‌دهم.

چنین تفسیری از واژه‌گزینی‌های نامأنوس کمی سخت‌گیرانه و غیرمنصفانه است. اما خواننده هم حق دارد انتظار داشته باشد که مترجم در میانهٔ متن سرفه نکند.

با همهٔ این‌ها باز هم باید تأکید کنیم که فضای کلی ترجمه بسیار ساده و روان است و قطعاً خواندن کتاب برای علاقه‌مندان آن روان و لذت‌بخش خواهد بود.

معرفی و خرید کتاب سقراط اکسپرس (سایت نشر گمان)