مهارت چیست؟ | تعریف مهارت و انواع مهارت

«مهارت» از کلیدواژه‌های پرتکرار دوران ماست و مدام اصطلاحات مختلفی از جنس مهارت به گوش‌مان می‌خورد: مهارت فردی، مهارت سازمانی، مهارت مدیریتی، برنامه ریزی برای توسعه مهارت، مهارت پولساز و مانند این‌ها.

مدارس و دانشگاه‌ها ادعا می‌کنند که آموزش‌هایشان مهارت محور است و برای تک‌تک دوره‌هایشان اهداف مهارتی تعریف کرده‌اند. دولت‌ها دنبال نیروی کار ماهر هستند و با سیاست‌های مهاجرتی، جذب افراد ماهر را تسهیل می‌کنند. مدیران کسب و کارها هم پیوسته از اهمیت مهارت حرف می‌زنند و تأکید می‌کنند که مهارت داشتن از مدرک داشتن مهم‌تر است.

سازمان‌های بین‌المللی هم مدام فهرستهای مختلفی از مهارتهای مفید را پیشنهاد می‌دهند. مجمع جهانی اقتصاد از مهارتهای شغلی پرتقاضا می‌گوید (+). انجمن مدیریت آمریکا مهارتهایی را فهرست می‌‌کند که کارمند را غیرقابل‌جایگزین می‌سازد (+). سازمان بهداشت جهانی هم فهرست ده‌گانه مهارتهای زندگی را با هدف ارتقاء سلامت عمومی تبلیغ می‌کند. متمم هم چنان‌ که می‌دانید در نام خود از کلمهٔ مهارت استفاده کرده است (متمم = محل توسعهٔ مهارتهای من).

طبیعی است با این حجم از کاربرد اصطلاح مهارت کمی درباره مفهوم مهارت و تعریف مهارت صحبت کنیم تا مطمئن شویم همهٔ ما معنی مهارت را کم‌و‌بیش به یک شکل می‌فهمیم و درک می‌کنیم.

یک تمرین ساده: تصور شما از مهارت چیست؟

آیا به نظر شما رانندگی یک مهارت است؟ گزارش نویسی و مدیریت زمان چطور؟‌ نظرتان دربارهٔ کاریزما چیست؟ دربارهٔ صدای خوش و قد بلند چه فکر می‌کنید؟ آیا آن‌ها را هم مصداق مهارت می‌دانید؟

احتمالاً همهٔ ما قبول داریم که رانندگی یک مهارت است. هم‌چنین قبول داریم که قد بلند یک مهارت نیست و صرفاً یک ویژگی فیزیکی محسوب می‌شود. اما قضاوت دربارهٔ موارد دیگری که گفتیم، کمی سخت‌تر است. مثلاً ممکن است یک نفر کاریزما را جایی در میانهٔ رانندگی و قد بلند قرار دهد: کاریزما را نه به اندازهٔ رانندگی می‌توان یاد گرفت و نه به اندازهٔ قد بلند، ذاتی و ژنتیکی است.

فرض کنیم شاخصی داریم که نشان می‌دهد هر چیزی چقدر از جنس مهارت است. مقدار این شاخص برای رانندگی «صد» و برای قد بلند «صفر» است. در موارد دیگر قرار است شما تصمیم بگیرید. مثلاً ممکن است برای کاریزما عدد ۳۰ را فرض کنید (یعنی بیشتر شبیه قد بلند است تا رانندگی). هم‌چنین ممکن است بگویید کاریزما به کاریزما ۷۰ یا ۸۰ امتیاز می‌دهید (یعنی فکر می‌کنید کاریزما مهارتی است که تا حد زیادی به رانندگی شبیه است و می‌شود آن را یاد داد و یاد گرفت).

حالا به تعدادی از کلاس‌ها و دوره‌هایی که تا کنون در آن‌ها شرکت کرده یا نام‌شان را شنیده‌اید فکر کنید. می‌توانید به صفحهٔ نقشه راه یادگیری هم سر بزنید و عنوان‌هایی را که در آن‌جا آمده ببینید. سعی کنید به هر موضوع، امتیازی بین صفر تا صد بدهید و مشخص کنید آن را تا چه حد از جنس مهارت می‌دانید.

واضح است که در اغلب موارد، نظر و قضاوت ما سلیقه‌ای است. مثلاً اگر بخواهیم دربارهٔ صدای خوش نظر بدهیم، بسته به این‌‌که در‌ آن لحظه چه مصداق‌هایی در ذهن‌مان باشد (همایون شجریان یا سیاوش قمیشی؟) ممکن است عدد متفاوتی اعلام کنیم.

با وجودی که پرسش‌های «معنی مهارت چیست؟» و «چه چیزهایی را از جنس مهارت می‌دانیم؟» جواب شفاف و مشخصی ندارند، فکر کردن به آن‌ها می‌تواند ذهن ما را برای درک بهتر تعریف مهارت آماده کند. ضمن این که پیچیدگی‌های مفهوم مهارت را بهتر درک می‌کنیم و متوجه می‌شویم که چرا دربارهٔ تعریف مهارت اتفاق‌نظر وجود ندارد.

معنی مهارت در گفتگوهای روزمره

مهارت و ماهر واژگانی قدیمی هستند و قرن‌ها در نوشته‌های فارسی به کار رفته‌اند (مهارت از عربی وارد فارسی شده است). اما معنی مهارت طی دهه‌های اخیر به تدریج تغییر کرده است. این تغییر مختص زبان فارسی نیست و کلمه skill در زبان انگلیسی هم تحولات مشابهی را تجربه کرده است.

ما معمولاً‌ هر کس را که بتواند یک فعالیت خاص را با کیفیت مطلوب انجام دهد، ماهر می‌نامیم. چنان‌که همهٔ ما اصطلاحات استادکار ماهر و نقاش ماهر را به‌کار برده‌ایم.

مهارت در گفتگوهای روزمره بیشتر برای فنون و فعالیت‌هایی به کار می‌رود که فیزیکی و مکانیکی هستند. حتی در برخی مقاله های قدیمی که حدود یک قرن پیش درباره مهارت نوشته‌ شده‌اند می‌بینیم که فرد ماهر را کسی دانسته‌اند که بر ماهیچه‌هایش تسلط دارد و می‌تواند آن‌ها را در راستای هدف خود به کار گیرد (+).

خود ما هم با وجودی که اصطلاح نجار ماهر و تعمیرکار ماهر را به راحتی به کار می‌بریم، از اصطلاح حسابدار ماهر و نویسندهٔ ماهر کمتر استفاده می‌کنیم.

کلمه چیره‌دست هم که در زبان فارسی تقریباً معادل ماهر در زبان عربی است، نشان می‌دهد که مهارت در نگاه ما به نوعی به دست و پا و فعالیت‌های فیزیکی (و نه ذهنی) ربط دارد.

تعریف مهارت در اقتصاد و سیاستگذاری

اقتصاددان‌ها و سیاست‌گذاران معمولاً بر سر تعریف مهارت توافق ندارند. کافی است چند گزارش و مقاله درباره مهارت را ورق بزنید تا تنوع دیدگاه‌ها را ببینید (+/+/+).

صفت ماهر برای کسی به کار می‌رفت که با یک یا چند فن آشناست و بر آن تسلط دارد. هنوز هم وقتی سیاستمداران می‌گویند «ترجیح می‌دهیم نیروی کار ماهر (skilled worker) به کشور ما مهاجرت کند» منظورشان چنین چیزی است. آن‌ها کارگر جوشکار و تراشکار، تکنسین برق، تعمیرکار ماشین‌آلات، پزشک، برنامه‌نویس و مانند این‌ها را نیروی کار ماهر در نظر می‌گیرند.

کارگر غیرماهر کاری را انجام می‌دهد که تقریباً به هیچ نوع آموزش و یادگیری جدی نیاز ندارد: جابه‌جایی وسایل و مصالح ساختمانی، جابه‌جایی بار (با موتور یا خودرو)، و شستشو و نظافت از جمله کارهایی هستند که به مهارت چندانی نیاز ندارند.

کشورهای مختلف، بسته به این که از سنجش و اندازه گیری مهارت چه هدفی داشته باشند، کارگر غیرماهر را به شکل‌های متفاوتی تعریف می‌کنند. مثلاً گاهی می‌گویند کارگر غیرماهر کسی است که جایگزین او را بتوان در کمتر از یک ماه (یا یک هفته) آموزش داد.

با چنین تعریفی اگر کار یا کارهایی بلد باشید که یاد گرفتنش کمی طول بکشد، می‌توانید خوشحال باشید که از نظر اقتصاددان‌ها ماهر محسوب می‌شوید.

تعریف مهارت در مدیریت و توسعه فردی

در دهه‌های اخیر که به تعبیر پیتر دراکر اقتصاد دانش‌بنیان رواج یافت و بسیاری از انسان‌ها به کارگران دانش‌محور تبدیل شدند، مهارت هم به تدریج معنای گسترده‌تری پیدا کرد و توانایی‌های ذهنی را هم شامل شد.

همهٔ ما امروز به راحتی از مهارت تصمیم گیری، مهارت حل مسئله و مهارت ارتباطی حرف می‌زنیم و برایمان کاملاً عادی است که کاری مثل تصمیم گیری را هم درست مثل آهنگری و نجاری یک مهارت بنامیم.

جالب‌تر این است که «مهارت» دیگر به فعالیت‌های حرفه‌ای و مسیر شغلی محدود نیست و قرار نیست صرفاً برای استخدام به کار بیاید. مهارت در زندگی روزمره هم معنا پیدا کرده و هر کس به فراخور نیاز خود برای پرورش مهارتهایش تلاش می‌کند. به همین علت اصطلاح مهارت های زندگی هم رایج شده و به کار می‌رود.

طی نیم‌قرن گذشته که مفهوم مهارت گسترده‌تر شده و پای آن به فضای توسعه فردی باز شد، تعریف مهارت هم کمی دشوارتر شده است. در حدی که ویلیام هارت در سال ۱۹۷۸ عنوان «علیه مهارت» را برای مقاله خود درباره مهارت انتخاب کرد و در آن به نقد مهارت و آموزشهای مهارتی پرداخت (+). او در مقاله‌اش توضیح داد که من مخالف اهمیت مهارت و کسب مهارت نیستم. اما این اشتباه است که اول هر چیزی یک «مهارت» اضافه می‌کنیم تا علمی‌تر، عمیق‌تر و جدی‌تری به نظر برسد. مثلاً عشق ورزیدن به خودی خود مهم است و معنای عمیق و گسترده‌ای دارد. چرا باید بگوییم مهارت عشق ورزیدن؟ اخلاق هم اصطلاحی کاملاً معنادار است. چرا به جای آموزش اخلاق باید از آموزش مهارتهای اخلاقی حرف بزنیم؟

تذکر هارت، اخطاری جدی و درست است. خود ما هم که حرف هارت را نقل می‌کنیم، از آن‌جا که در متمم مدام با اصطلاح مهارت سر‌و‌کار داریم، گاهی گرفتار همین افراط می‌شویم.

امیدواریم با توافق بر یک تعریف مشخص از مهارت (چنان‌که کمی پایین‌تر آمده است) بتوانیم تا حدی این خطا را کاهش دهیم. هم‌چنین کمک کنیم که هر جا از مهارت و مهارت آموزی حرف می‌زنیم، مفهوم مشترکی در ذهن همهٔ ما تداعی شود.

با تکیه بر چند منبع معتبر مرتبط با مهارت و جمع‌بندی نکات مطرح شده در آن‌ها، ما چیزی را «مهارت» می‌نامیم که ویژگی‌های زیر را داشته باشد (+/+):

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری توسعه مهارتهای فردی به شما پیشنهاد می‌کند: