آشنایی با سازمان بهداشت جهانی و وظایف آن WHO

این درس به معرفی مختصر سازمان بهداشت جهانی یا World Health Organization اختصاص دارد. آشنایی با سازمان‌های بین‌المللی و نقش و جایگاه آن‌ها باعث می‌شود زمانی که در رسانه‌ها و منابع علمی، اخباری را به نقل از آن‌ها می‌خوانیم، بهتر بتوانیم دربارهٔ ارزش و اعتبار خبر قضاوت کنیم.

بنابراین شناخت این نوع سازمان‌ها را می‌توان از ملزومات افزایش سواد رسانه‌ای و تقویت تفکر نقادانه محسوب می‌شود.

تاریخچه تأسیس سازمان بهداشت جهانی

سازمان بهداشت جهانی که از آن به شکل مخفف WHO هم نام می‌برند، یکی از سازمان‌های تخصصی زیرمجموعهٔ سازمان ملل متحد (UN) است. سازمان ملل زیرمجموعه‌های تخصصی دیگری هم دارد که نام بسیاری از آن‌ها را شنیده‌اید (اتحادیه جهانی پست، سازمان بین‌المللی دریانوردی، بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول و …).

سال ۱۹۴۵ یعنی دقیقاً همان زمانی که سازمان ملل بعد از جنگ جهانی دوم تشکیل شد، این بحث هم بین کشورها شکل گرفت که باید کاری برای هماهنگ‌ کردن فعالیت‌های حوزهٔ بهداشت و سلامت انجام شود.

این دغدغه باعث شد یک سال بعد یعنی در ۱۹۴۶ اولین کنفرانس بین‌المللی سلامت برگزار شود. حاصل آن کنفرانس این بود که اعضا توانستند پیش‌نویس نظام‌نامه (Constitution) سازمان بهداشت جهانی را تنظیم کنند (ما معمولاً Constitution را قانون اساسی ترجمه می‌کنیم. اما در واقع هر سازمان و نهاد بزرگی هم که قرار است شکل بگیرد به Constitution نیاز دارد. بنابراین اصطلاح نظام‌نامه می‌تواند در چنین مواردی تعبیر مناسب‌تری باشد).

نظام‌نامه سازمان بهداشت جهانی در ۲۲ جولای ۱۹۴۶ با هماهنگی ۵۱ کشور تنظیم شد و قرار شد کشورها بروند و عضویت در آن سازمان را در کشورشان تصویب کنند. توافق این بود که وقتی بیش از نصف اعضا یعنی ۲۶ کشور این نظام‌نامه را امضا کردند، سازمان جهانی بهداشت آغاز به کار کند.

اساسنامه سازمان بهداشت جهانی (فایل PDF برای دانلود)

ایران چهار ماه بعد عضویت در سازمان بهداشت جهانی را پذیرفت و تصویب کرد (+). اما کشورهای دیگر اندکی تأخیر داشتند و نهایتاً حدود دو سال طول کشید تا بیست‌و‌ششمین کشور، عضویت در WHO را تصویب کند. دقیقاً در روز ۷ آوریل ۱۹۴۸ با امضای بلاروس و مکزیکو تعداد از ۲۵ کشور به ۲۷ کشور رسید و سازمان بهداشت جهانی تصویب شد. این روز (۱۹ فروردین ماه) در تقویم همهٔ کشورها به روز جهانی بهداشت شناخته می‌شود.

امروز سازمان بهداشت جهانی با عضویت ۱۹۴ کشور به فعالیت خود ادامه می‌دهد و مقرّ اصلی آن در ژنو کشور سوییس است.

مقر اصلی سازمان بهداشت جهانی – ژنو – سوییس (© Yann Forget)

لوگو سازمان بهداشت جهانی

لوگو یا آرم سازمان بهداشت جهانی هم در همان اولین مجمع رسمی، یعنی در سال ۱۹۴۸، انتخاب و تصویب شد. لوگوی سازمان بهداشت جهانی همان لوگوی سازمان ملل است که در میانهٔ آن یک مار دور میله‌ای پیچیده است. این شکل از تصویر مار، هزاران سال نماد پزشکی و بهبود و شفا بوده است.

در سایت سازمان بهداشت جهانی توضیح داده شده که تاریخچه این نماد به افسانه‌های یونان باستان بازمی‌گردد (+).

مأموریت و اهداف سازمان بهداشت جهانی

زمانی که سازمان بهداشت جهانی تأسیس شد، اولویت اصلی بنیان‌گذاران این سازمان، مدیریت بیماری‌های واگیردار بود (مواردی مانند ایدز، هپاتیت، مالاریا و …). اما طبیعتاً موضوعات دیگر مانند بیماری‌های ذهنی و روانی، اعتیاد و وضعیت نظام سلامت را هم مد نظر داشتند.

در طول زمان، بیشتر مشخص شد که چالش اصلی حوزهٔ سلامت صرفاً خود بیماری نیست. بلکه اگر بخواهیم تفکر سیستمی را مبنا قرار دهیم، باید بستر شکل‌گیری و گسترش بیماری‌ها را هم لحاظ کنیم. چیزی که می‌توان آن را به رویکرد پزشکی اجتماعی (Social Medicine) نزدیک دانست.

به عنوان مثال، وقتی مردم در کشوری درآمد کافی برای تأمین یک رژیم غذایی مناسب نداشته باشند، یا دانش کم باعث شود در برابر روش‌های درمان (مثلاً واکسیناسیون) مقاومت کنند، این که یک سازمان فقط دنبال این باشد که افراد بیمارشده را درمان کرده یا پس از ایجاد همه‌گیری از رشد آن جلوگیری کند، چندان اثربخش نیست.

اما احتمالاً می‌توانید حدس بزنید که وقتی از حوزهٔ بیماری به قلمرو گسترده‌تری مثل سلامت می‌رسیم، بسیاری از کشورها در برابر سیاست‌گذاری‌ها مقاومت می‌کنند و پیشنهادها را دخالت در امور داخلی خود می‌دانند. بسیاری از کشورها ترجیح می‌دهند از دارو و درمان استفاده کنند و در شرایط بحران از کشورهای دیگر کمک بخواهند، اما نشنوند که در نظام سلامت‌شان مشکلاتی وجود دارد یا شیوهٔ مدیریت سیاسی و اقتصادی‌شان، باعث شدت گرفتن بیماری و افزایش هزینه‌ها و کاهش اثربخشی درمان شده است.

به عنوان یک نمونهٔ ساده، در بحث بررسی ریشهٔ شکل‌گیری کرونا، دولت چین با کمیته‌هایی که می‌خواستند تحقیق و تفحص انجام دهند، چندان همکاری نکرد. هر دو طرف هم منطق خود را داشتند:

سازمان بهداشت جهانی معتقد بود که پیدا کردن منشاء‌ بیماری می‌تواند به پیشگیری از همه‌گیری‌های بعدی کمک کند. پس طبیعتاً انتظار داشت چین در این مسیر به این سازمان کمک کند.

چین هم معتقد بود که چنین مسئله‌ای به امنیت داخلی این کشور برمی‌گردد و سازمان بهداشت جهانی صرفاً یک سازمان حمایتی است که حق دارد توصیه‌های خود را مطرح کند.

به همین علت این تعبیر را زیاد شنیدیم که می‌گفتند: سازمان بهداشت جهانی می‌تواند در کشورها را بزند. اما کشورها هم می‌توانند در را باز نکنند.

همهٔ این پیچیدگی‌ها باعث شده که در طول زمان، سازمان بهداشت جهانی بین «فعالیت تخصصی و محدود در زمینهٔ‌ بیماری‌ها» و «فعالیت گسترده در راستای بهبود سلامت (به معنای بسیار گستردهٔ آن)» در نوسان باشد.

اکنون که این درس را می‌خوانید، سازمان بهداشت جهانی وظایف خود را در سه محور تعریف کرده است:

بودجه سازمان بهداشت جهانی

بودجه سالانه سازمان بهداشت جهانی روی عددی نزدیک به هفت میلیارد دلار بسته می‌شود (+). این بودجه از طریق پرداخت حق عضویت و کمک‌های داوطلبانه تأمین می‌شود.

لازم به تأکید است که ساختار تأمین مالی سازمان بهداشت جهانی طی دهه‌های گذشته به کلی تغییر کرده است. زمانی که این سازمان تأسیس شد، قرار شد هزینهٔ آن‌ از طریق پرداخت حق عضویت پرداخت شود و از هر کشور به اندازهٔ توانایی‌اش (بر اساس شاخص‌هایی مثل تولید ناخالص ملی) حق عضویت گرفته شود. آن زمان ۱۰۰٪ بودجه از این طریق تأمین می‌شد. اما اکنون کشورها صرفاً حدود ۲۵٪ بودجه سازمان جهانی بهداشت را تأمین می‌کنند و باقی بودجه توسط موسسات خیریه در قالب کمک‌های انسان‌دوستانه تأمین می‌شود.

مبلغ حق عضویت ایران در سازمان بهداشت جهانی

بر اساس آخرین گزارش منتشر شده از محاسبات و مطالبات سازمان بهداشت جهانی، ایران سالانه حدود ۲ میلیون دلار به عنوان حق عضویت پرداخت می‌کند (فایل PDF گزارش سازمان بهداشت جهانی).

بزرگترین حق عضویت پرداختی به سازمان بهداشت جهانی متعلق به آمریکا (حدود ۱۰۹ میلیون دلار) است. کشورهای چین و ژاپن هم با پرداخت سالانه ۵۷ و ۴۱ میلیون دلار سهم قابل‌توجهی از تأمین مالی سازمان بهداشت جهانی را بر عهده دارند.

به عنوان چند نمونهٔ دیگر در منطقهٔ جغرافیایی ما، امارات متحدهٔ‌ عربی حدود ۳ میلیون دلار و عربستان سعودی حدود ۵/۶ میلیون دلار پرداخت می‌کند. حق عضویت سالانهٔ‌ روسیه هم حدود ۱۱/۵ میلیون دلار است.

البته این مبالغ صرفاً حق عضویت هستند و کشورهای مختلف می‌توانند مبالغی را هم به عنوان کمک داوطلبانه پرداخت کنند. مثلاً آمریکا در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ به صورت داوطلبانه نزدیک به ۹۰۰ میلیون دلار به این سازمان کمک کرد. البته این کمک‌ها همیشگی نیست. چنان‌که در دوران کرونا دونالد ترامپ که معتقد بود سازمان بهداشت جهانی حاضر نیست دربارهٔ رابطهٔ چین و کرونا به شکل صریح اظهارنظر کند، نه‌تنها کمک‌های داوطلبانه، بلکه حتی پرداخت مبلغ حق عضویت را هم – تا زمان بررسی‌های بیشتر – به حال تعویق درآورد (+).

اما باید به خاطر داشته باشیم که همهٔ این اعداد و ارقام کمتر از یک‌چهارم بودجهٔ سازمان بهداشت جهانی هستند (حدود ۲۰٪) و باقیماندهٔ این عدد توسط کمک‌های داوطلبانهٔ افراد و سازمان‌ها تأمین می‌شود. بنا بر اعلام یورونیوز، در سال‌های اخیر بنیاد بیل و ملیندا گیس حدود ۸۸٪ از کل کمک‌های داوطلبانه به این سازمان را بر عهده داشته است (+)؛ به عبارت دیگر: چیزی در حدود سه برابر حق عضویت کل کشورهای جهان.

نقد عملکرد سازمان بهداشت جهانی

عملکرد هیچ فرد و سازمانی نمی‌تواند از نقد و انتقاد در امان باشد. نقدهایی که گاهی سلیقه‌ای و گاهی کاملاً‌ واضح و مستند و مبتنی بر معیارهای عینی‌اند. سازمان بهداشت جهانی هم در این قاعده می‌گنجد.

◼️ یک مورد از نقدها را کمی بالاتر گفتیم. برخی کشورها معتقدند که فعالیت‌ها و اظهارنظرها و مطالعات سازمان بهداشت جهانی نباید سیاست داخلی آن‌ها را مختل کند و جنبهٔ مداخله‌گرانه داشته باشد.

◼️ نقد دیگر، مربوط به عملکرد ضعیف سازمان بهداشت جهانی (کمتر از انتظار عمومی) در چند همه‌گیری مهم است: از H1N1 و ابولا گرفته تا کرونا. به طور مشخص در مورد کرونا، سازمان بهداشت جهانی می‌کوشید محافظه‌کارانه و با کمی تأخیر اظهارنظر کند تا شواهد و مستندات بیشتری داشته باشد. همین تأخیر باعث شد که به تدریج جایگاه این سازمان برای رهبری مبارزه با کرونا ضعیف شود. چالش‌هایی مثل مخالفت با واکسن هم که به واسطهٔ شبکه‌های اجتماعی قوی‌تر و سازمان‌یافته‌تر از گذشته بودند، کار را برای این سازمان دشوارتر کردند.

◼️ علاوه بر این‌ها دربارهٔ جنس مأموریت این سازمان هم اختلاف‌نظرهای جدی وجود دارد. عده‌‌ای معتقدند که این سازمان نباید درگیر کار اجرایی شود و باید صرفاً به سیاست‌گذاری بپردازد. عده‌ای دیگر معتقدند که اتفاقاً مهم است که سازمان بهداشت جهانی درگیر جنبه‌های اجرایی و عملیاتی هم بشود.

◼️ این که سهم قابل‌توجهی از بودجهٔ سازمان بهداشت جهانی توسط موسسات انسان‌دوستانه تأمین می‌شود هم منشاء نقد بوده است. اگر از نقدهایی که از جنس توهم توطئه هستند بگذریم، هم‌چنان بخشی از نقدها کاملاً منطقی هستند. مثلاً وقتی سهم اصلی پول خود را به جای دولت‌ها از چند سازمان غیرانتفاعی می‌گیرید، به شکل بالقوه می‌توانید دچار تعارض منافع شوید. مثلاً‌ در برابر این دشواری قرار بگیرید که باید اولویت‌های کشورها را در نظر بگیرید یا اولویت‌های موسسه‌ای که تأمین مالی انجام داده است (بنیاد گیتس به طور ویژه به آفریقا توجه دارد. طبیعی است که وقتی به سازمان بهداشت جهانی کمک می‌کند، علاقه‌مند است این سازمان توجه ویژه‌ای به آفریقا داشته باشد. اما ممکن است کشورهای عضو اولویت‌ دیگری داشته باشند).

با این حال به طور کلی می‌توان گفت این سازمان در مقایسه با برخی دیگر از زیرمجموعه‌های سازمان ملل (مثل بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول) فشار نقد و مخالفت کمتری را تحمل می‌کند.