کپک مخاطی | یکی از قدیمی‌ترین ساکنان کره زمین

اگر به جنگل‌ها و دشت‌ها رفته باشید، حتماً تا کنون گونه‌هایی از کپک‌های مخاطی (Slime Mold) را دیده‌اید. حتی بعید نیست روی آن‌ها پا گذاشته یا بساط‌تان را کنارشان پهن کرده باشید.

با وجودی که کپک‌های مخاطی عمری بسیار طولانی بر روی زمین دارند، انسان‌ها تا همین اواخر هم شناخت خوبی از آن‌ها نداشتند و کپک مخاطی را نوع قارچ می‌دانستند.

حتی گونه‌های کمی از کپک‌های مخاطی شناخته شده بود و این نام عجیب هم بر اساس یکی از رایج‌ترین گونه‌های این خانواده انتخاب شده است: گونه‌ای که بسیار به آن‌چه به عنوان کپک می‌شناسیم شبیه است و به خاطر لزج بودنش هم شبیه مخاطی است که در بدن ما (مثلاً در حلق و بینی) ترشح می‌شود.

امروز دیگر می‌دانیم که کپک مخاطی واقعاً کپک نیست (کپک یک نوع قارچ است و کپک مخاطی، قارچ نیست) و حتی لزوماً شبیه مخاط هم نیست. با این حال، اسم کپک مخاطی یا Slime mold روی آن‌ها مانده و در متون غیرتخصصی به کار می‌رود.

در حال حاضر، حدود ۹۰۰ گونهٔ مختلف از کپک‌های مخاطی شناخته شده‌اند و از آن‌‌جا که این موجودات به شکل تک‌سلولی زندگی می‌کنند، آن‌ها را جزو آغازیان (Protists) در نظر می‌گیرند؛ یعنی همان گروهی که آمیب‌ها هم در آن قرار دارند.

بسیاری از زیست‌شناسان معتقدند کپک‌های مخاطی در کنار آمیب‌ها و سایر آغازیان احتمالاً حدود دو میلیارد سال از عمر چهار و نیم میلیادی زمین روی این سیاره زندگی کرده‌اند. اما اگر بخواهیم معیارمان را گونه‌هایی قرار دهیم که هنوز روی زمین وجود دارند و منقرض نشده‌اند، می‌توان گفت برخی از گونه‌های کپک مخاطی حداقل ۱۰۰ میلیون سال بدون تغییر خاصی روی زمین باقی مانده‌اند و تا همین امروز هم کنار ما هستند (+/+/+).

کپک‌های مخاطی ویژگی مهم دیگری هم دارند که باعث شده شهرت‌شان در قلمرو زیست‌شناسی و اکولوژی باقی نماند و دانشمندان حوزه‌های دیگر هم به سراغ‌شان بروند. آن ویژگی شگفت‌انگیز هم این است که این کپک‌ها با وجود تک‌سلولی بودن، اگر به نتیجه برسند که نور و غذا و منابع انرژی در محیط به اندازهٔ کافی موجود نیست، به جای زندگی انفرادی، به یکدیگر می‌چسبند و شبیه یک موجود چندسلولی رفتار می‌کنند.

این «جامعهٔ سلولی» بدون این‌که از مغز مرکزی یا شبکه‌های عصبی برای ارتباط میان اعضای خود بهره‌مند باشد، شبیه یک موجود واحد عمل می‌کند. به این معنا که حرکت کرده و منابع غذایی را جستجو می‌‌کند. علاوه بر این‌ها کپک مخاطی در شکل گروهی و اجتماعی می‌تواند «حل مسئله» هم انجام دهد. به این معنا که از بین مسیرهای مختلف برای دستیابی به غذا، مسیر کوتاه‌تر را انتخاب کند و نیز در صورتی که چند غذای متنوع در محیط وجود داشته باشد، بر اساس نوع محتویات آن غذاها تصمیم بگیرد که از هر کدام چقدر مصرف کند.

بد نیست به این نکته هم اشاره کنیم که کپک‌های مخاطی برای کره زمین بسیار مفید هستند و علاوه بر این‌که با مصرف باکتری‌ها جمعیت آن‌ها را مهار می‌کنند، باعث تسریع چرخهٔ بازگشت گیاهان مُرده به طبیعت هم می‌شوند.

این روزها که زیست‌شناسی محاسباتی (Computational Biology) بسیار توسعه یافته است، از مدل‌سازی رفتار کپک‌های مخاطی برای حل مسائل بزرگ‌تر در حوزه‌های توپولوژی، تحلیل رفتارهای اجتماعی و بهینه‌سازی شبکه‌ها استفاده می‌شود (+/+/+/+/+).

به هر حال ما در حد یک زنگ تفریح متمم قرار است ذهن‌تان را برای لحظاتی از سنگینی درس‌های دیگر رها کنیم. بنابراین به جای این‌که توضیحات علمی را ادامه دهیم، شما را به تماشای دو مجموعه عکس کپک مخاطی دعوت می‌کنیم.

مجموعهٔ اول متعلق به اندی سندز (Andy Sands) است که اگر علاقه‌مند باشید می‌توانید سایت و اکانت اینستاگرام او را هم ببینید.

گروه دوم عکس‌ها هم متعلق به آلیسون پولاک (Alison Pollack) است که او هم اکانت اینستاگرام فعالی دارد.

پولاک هم مانند سندز، ابتدا به سراغ قارچ‌ها می‌رفته و سپس به تدریج به دنیای بزرگ کپک‌های مخاطی هم علاقه‌مند شده است.