اقتصاد گیگ چیست؟ | تعریف علمی اقتصاد گیگ و مزایا و معایب مشاغل گیگ

کلمه گیگ (Gig) کلمهٔ پرسروصدا و پرتکرار این روزهاست. مدام از اقتصاد گیگ و مشاغل گیگ می‌شنویم. و نیز این‌که کارکنان گیگ این مزیت یا آن مشکل را دارند.

معمولاً وقتی یک واژه تا این حد فراگیر می‌شود، هر کس آن را به هر معنایی که دوست دارد و می‌پسندد به‌کار می‌برد. در حدی که بسیاری از جمله‌هایی که در زبان فارسی دربارهٔ اقتصاد گیگ یا مشاغل گیگ می‌شنویم، واقعاً ربطی به این حوزه ندارد یا ارتباطش با این بحث ضعیف است.

با توجه به این‌که در سال‌های اخیر اقتصاد گیگ در ایران هم رشد کرده و بخش قابل‌توجهی از مردم با آن درگیر شده‌اند، در این درس می‌خواهیم به زبان ساده دربارهٔ اقتصاد گیگ صحبت کنیم و برخی از ویژگی های اقتصاد گیگ را بگوییم.

پس از مطالعهٔ این درس متوجه خواهید شد که چرا بحث اقتصاد گیگ را به عنوان زیرمجموعهٔ درس‌های پلتفرم در متمم در نظر گرفته‌ایم.

اقتصاد گیگ به زبان ساده

درس را با شرح اقتصاد گیگ به زبان ساده آغاز می‌کنیم. این تعریف از اقتصاد گیگ، کامل و دقیق نیست. اما فعلاً کافی است. کمی جلوتر در همین درس اقتصاد گیگ و شغل گیگ را دقیق‌تر تعریف خواهیم کرد.

اقتصاد گیگ یک شکل جدید از «بازار کار» است. بازار کاری که در آن انسان‌ها «کارمند» نیستند و در چارچوب یک «سازمان» فعالیت نمی‌کنند. بلکه به شکل موقت و در بازه‌های زمانی کوتاه، بنا به انتخاب خود خدماتی را ارائه می‌دهند و در ازاء آن پول می‌گیرند. شاخصهٔ اصلی اقتصاد گیگ، انعطاف پذیری و رهایی از «ساعات کار منظم» و «ساختار رئیس و مرئوس» است.

چند مثال از مشاغل گیگ

مثال‌های فراوانی برای مشاغل گیگ وجود دارد که در ادامه به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌‌کنیم. در پایان درس، خودتان می‌توانید مثال‌های بسیار بیشتری مطرح کنید:

◾تاکسی های اینترنتی:‌ یکی از بهترین مثال‌ها برای کارکنان گیگ، رانندگان تاکسی های اینترنتی هستند. راننده اسنپ و تپسی، به معنای کلاسیک کلمه «راننده تاکسی» نیستند. آن‌ها در مقاطعی از روز یا هفته، بسته به صلاح‌دید و تشخیص خود، مسافرانی را انتخاب و جابه‌جا می‌کنند.

◾تولید محتوا: امروزه بسیاری از تولیدکنندگان محتوا (محتوای متنی، تصویر، ویدئو و …) کارمند تمام‌وقت یک شرکت مشخص نیستند. آن‌ها با استفاده از پلتفرم‌های متنوع، پروژه می‌گیرند و کار می‌‌کنند. یا محصولات خود (مثلاً‌ عکس‌ها) را در پلتفرم‌ها عرضه می‌‌کنند تا مشتری مناسب برای کارهایشان پیدا شود. بسیاری از فعالیت‌های زیرمجموعه و هم‌خانوادهٔ تولید محتوا و دیجیتال مارکتینگ هم از همین جنس هستند؛ از ادمین شبکه‌های اجتماعی گرفته تا خدمات سئو.

◾بازارهای آنلاین خدمات: این روزها افراد بسیاری از پلتفرمهایی مانند «خدمت از ما» و «آچاره» برای عرضهٔ خدمات خود استفاده می‌کنند. مثلاً‌ کسی که لوله‌کشی ساختمان یا تعمیر کولر بلد است، مشخصات خود را در این سرویس‌ها ثبت می‌کند و می‌تواند درخواست‌های خدمات را ببیند و بسته به صلاح‌دید و علاقهٔ خود، درخواست برخی از مشتریان را بپذیرد.

شرکت مشاوره مدیریت مکنزی در یکی از صفحات گزارش خود دربارهٔ مشاغل فریلنسری، تصویر کسی را منتشر کرده که مشغول گرداندن چند سگ در خیابان است (+). می‌شود حدس زد این که فرد، صاحب سگ‌ها نیست و صرفاً مسئولیت گرداندن سگ‌ها را بر عهده گرفته است. این کار هم نمونهٔ دیگری از خدمات کوتاه‌مدت مقطعی است و معمولاً این نوع افراد هم از پلتفرم‌های آنلاین خدمات برای پیدا کردن مشتریان خود استفاده می‌کنند.

◾اجارهٔ آپارتمان و ویلا: کسانی که خانه، ویلا و فضاهای مسکونی خود را از طریق پلتفرم‌هایی مثل ایر بی‌ان‌بی و جاجیگا اجاره می‌دهند، فعالیت در اقتصاد گیگ را برگزیده‌اند. آن‌ها به معنای سنتی کلمه، هتل‌دار نیستند. چون هتل‌دار تمام ماه‌های سال درگیر هتل‌داری است. اما چنین فردی هر لحظه اراده کند، هتل‌دار است و هر لحظهٔ دیگری که نظرش عوض شود، می‌تواند این فعالیت را رها کند. ورود و خروج به این شغل، در حد لمس یک دکمه و فشار دادن یک کلید است.

بررسی دقیق‌تر یک شغل گیگ | راننده تاکسی اینترنتی

تعریف کارکنان گیگ | سبک تازه‌ای برای کار کردن

طی یک دههٔ اخیر کتابها و مقالات بسیاری دربارهٔ کارکنان گیگ و اقتصاد گیگ نوشته شده است. اما نکتهٔ جالب این است که وقتی آن‌ها را می‌خوانید، به نتیجه می‌رسید که تعریف اقتصاد گیگ آن‌‌قدرها هم که در نگاه اول به‌نظر می‌رسد، ساده و شفاف نیست. یا لااقل، هر کس این اصطلاح را به سبک متفاوتی می‌فهمد. اما تقریباً همهٔ منابع در چند ویژگی زیر اتفاق‌نظر دارند (+/+/+/+):

«استقلال نسبی» نیاز به توضیح چندانی ندارد. مقایسهٔ‌ تاکسی‌های سنتی و تاکسی‌های اینترنتی که کمی بالاتر انجام دادیم، این استقلال را نشان می‌دهد. مفهوم انعطاف‌پذیری هم شفاف است. کدام هتلداری می‌تواند دقیقاً در آغاز سال نو، هتلش را ببندد و خودش به سفر برود؟ اما کسی که با ایربی‌ان‌بی و جاباما و جاجیگا کار می‌کند، اگر تصمیم بگیرد و بخواهد، می‌تواند چنین کاری انجام دهد.

رابطهٔ کوتاه‌مدت را هم به خوبی می‌فهمیم. یک نفر می‌تواند امروز در یکی از اپلیکیشن‌های خدماتی ثبت‌نام کرده و پروژه بگیرد و هفتهٔ بعد، به‌راحتی این کار را رها کند و به سراغ کار دیگری برود.

از بین چهار ویژگی فوق، تنها موردی که در نگاه اول از چشم‌مان دور می‌ماند «پرداختِ متناسب با کار» است. این موضوعِ ظاهراً ساده، تفاوتی بنیادین با شغل‌های سنتی ایجاد می‌کند. در بسیاری از شغل‌های سنتی، یک حقوق پایه وجود دارد. درست است که معمولاً با افزایش خروجی یا ساعت کار، حقوق هم افزایش می‌یابد. اما به هر حال، یک حداقل دریافتی وجود دارد.

حتی کارمند بخش فروش که قسمت زیادی از حقوقش را در قالب پورسانت دریافت می‌کند، می‌داند که اگر هیچ فروشی در کار نباشد، یک مبلغ حداقلی را دریافت خواهد کرد. اما در کار گیگ، «هیچ کاری نکردن» با «هیچ پولی نداشتن» معادل است.

مزیت های اقتصاد گیگ چیست؟

وقتی از اقتصاد گیگ حرف می‌زنیم، منظورمان اقتصادی است که حول مشاغل گیگ شکل گرفته است. به همهٔ پول‌هایی که در یک کشور به‌واسطهٔ مشاغل گیگ دست‌به‌دست می‌شود فکر کنید و آن را با تولید ناخالص داخلی کشور مقایسه کنید. هر چه پرداخت‌ها و دریافت‌های مشاغل گیگ بزرگ‌تر شود، می‌توان گفت سهم اقتصاد گیگ در اقتصاد کشور افزایش یافته است.

اما رشد اقتصاد گیگ چه مزایایی دارد؟ به چه علت‌هایی باید از رونق اقتصاد گیگ استقبال کنیم؟ در ادامه به چند مورد از مزایای اقتصاد گیگ اشاره می‌کنیم:

آزادی انتخاب

طرفداران اقتصاد گیگ، مهمترین مزیت اقتصاد گیگ را آزادی انتخاب می‌دانند. در شغل گیگ، قدرت انتخاب فرد شاغل به اوج می‌رسد: کِی کار کنم؟ چقدر کار کنم؟ کدام مشتری را انتخاب کنم؟

از بین رفتن قراردادهای صلب قدیمی

چقدر پیش آمده که یک روز مشخص هیچ کاری نداشته‌اید، اما باید رأس ساعت هشت به محل کار می‌رفته‌اید؟ از هشت تا چهار تقریباً بیکار بوده‌اید و باید در و دیوار را نگاه می‌کرده‌اید. اما جالب این‌جاست که حتی در چنین روز‌هایی هم اگر چند دقیقه دیر برسید، برایتان تأخیر ثبت می‌کنند و باید به نوعی جریمهٔ تأخیر را پرداخت کنید.

چقدر پیش آمده که در ابتدای سال بر سر حقوق خود با کارفرما توافق کرده‌اید و در طول سال، کارتان بسیار بیشتر شده است؟ در چنین مواردی معمولاً مجبورید تا آخر سال صبر کنید و امیدوار باشید که حقوق‌تان از ابتدای سال بعد افزایش پیدا کند.

این‌ها ویژگی قراردادهای صلب است. انعطاف‌پذیری کم در قراردادها باعث می‌شود که تعهدات فرد شاغل، با حقوق و مزایا و مدودیت‌های شغلی‌اش متناسب نباشد. چنین مشکلاتی در اقتصاد گیگ به حداقل می‌رسند.

هزینه‌های کمتر برای کارفرما

بسیاری از اقتصاددان‌ها معتقدند که کاهش هزینه‌های کارفرما می‌تواند به ایجاد شغل و رونق کسب‌و‌کار منجر شود. این گروه از اقتصاددان‌ها پیشنهاد می‌کنند نرخ مالیات‌ها کمتر شود، وام‌های کم‌بهره به کارفرماها داده شود و تا حد امکان با تعویق بازپرداخت وام‌ها موافقت شود. در نظر گرفتن سوبسید برای تهیهٔ زمین کارخانه و منابع تولید (مثلاً‌ برق و آب و …) هم در همین راستاست.

اگر چنین فرضی را بپذیریم، مشاغل گیگ هزینهٔ کارفرما را کاهش می‌دهند. چون کارفرما عملاً خود را کارفرما نمی‌داند (می‌گوید من صرفاً پلتفرم هستم) لازم نیست هزینهٔ بیمه پرداخت کند (یا هزینهٔ بسیار کمتری پرداخت می‌کند). متعهد به پرداخت حقوق ثابت هم نیست. پس طبیعتاً ایجاد شغل راحت‌تر می‌شود.

نقاط ضعف، معایب و دردسرهای مشاغل گیگ

در نگاه اول به نظر می‌رسد اقتصاد گیگ یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای اقتصادی بشر است و پلتفرم‌ها توانسته‌اند آزادی و حق انتخاب و نیز انعطاف‌پذیری را به بشر هدیه دهند. اما آیا واقعاً همین‌طور است؟ آیا اقتصاد گیگ، دردسرهای ویژهٔ خود را ایجاد نکرده است؟

کافی است چند کتاب و مقاله دربارهٔ اقتصاد گیگ را ورق بزنید تا پاسخ را پیدا کنید. در سال‌های اخیر کتابهای بسیاری دربارهٔ اقتصاد گیگ منتشر شده است و کتابهای این حوزه، سهم قابل‌توجهی از کتاب های مدیریتی و کتاب های اقتصاد دیجیتال را به خود اختصاص داده‌اند. اما در این میان، بسیاری از کتاب‌ها بر معایب و چالشهای اقتصاد گیگ متمرکز شده‌اند.

به‌نظر می‌رسد که اقتصاد گیگ، در کنار همهٔ فرصت‌های ارزشمند، دردسرهای بسیاری اقتصاد و جوامع ایجاد کرده یا لااقل «ممکن است» ایجاد کند.

بسیاری از کتابهایی که در نقد اقتصاد گیگ نوشته شده‌اند، مبنای اقتصادی چپ دارند. به عبارت دیگر، توسط کسانی نوشته شده که ذهن‌شان از درک پیچیدگی‌های اقتصاد توزیع‌شده ناتوان است. با این‌حال، نمی‌شود همهٔ حرف‌ها و نقدهای آن‌ها را نادیده بگیریم (می‌گویند ساعت خوابیده هم دو بار در روز ساعت را درست نشان می‌دهد). منتقدان، نکات ارزشمندی را مطرح کرده‌اند که باید به آن‌ها توجه شود. در ادامه به برخی از مهم‌ترین نقدهای اقتصاد گیگ اشاره می‌کنیم (+/+):

تفاوت شغل گیگ و فریلنسری

هر جا بحث از اقتصاد گیگ و مشاغل گیگ است، معمولاً این سوال هم مطرح می‌شود که آیا شغل گیگ همان شغل فریلنسری است؟ یا به عبارت دیگر، آیا همهٔ فریلنسرها را می‌توان فعالان اقتصاد گیگ در نظر گرفت؟

ما در یکی از درس‌های مسیر شغلی متمم دربارهٔ‌ فریلنسرها صحبت کرده‌ایم و اگر آن درس را بخوانید، جواب این سوال برایتان مشخص می‌شود (فریلنسر یا آزادکار کیست؟).

اما پاسخ کوتاه و مختصر این است که: «اگر چندان درگیر دقت کلامی نباشیم، شغل گیگ و فریلنسری را می‌توان مترادف دانست.» اما اگر بخواهید کمی دقیق‌تر باشید،‌ بهتر است همهٔ مشاغل گیگ را فریلنسر در نظر نگیرید و همهٔ فریلنسرها را هم فعال اقتصاد گیگ فرض نکنید.

بین رانندهٔ تاکسی اینترنتی و یک معمار که پروژه‌های خود را به شکل مستقل انجام می‌دهد، تفاوت زیادی وجود دارد. معمار از مزایای آزادکاری و انعطاف‌پذیری برخوردار است،‌ بدون این‌که هزینهٔ جدی برای این انعطاف‌پذیری پرداخت کند. معمار فریلنسر جدا از این‌‌که در گرفتن پروژه هم از قدرت چانه‌زنی بالایی برخوردار است. حتی می‌تواند در انجمن‌های تخصصی معماران عضو باشد و هویت حرفه‌ای داشته باشد.

در مقابل،‌ رانندهٔ تاکسی اینترنتی، انعطاف‌پذیری را با پرداخت بهای بسیار بیشتری به دست آورده است. او هویت صنفی چندانی کسب نکرده و رابطه‌اش هم با پلتفرم، چندان متقارن نیست (قدرت پلتفرم بر قدرت راننده می‌چربد).

بیشتر کتابها و مقالاتی که از اقتصاد گیگ حرف می‌زنند، در پی این هستند که سازوکارهایی منصفانه برای تأمین حقوق شاغلان گیگ ایجاد کنند. اما بسیاری از فریلنسرها چالش‌ها و خواسته‌ها و انتظارات دیگری دارند.

خلاصه این‌که به نظر می‌رسد در کار فریلنس، این بیشتر فریلنسر است که از آزادکار بودن بهره می‌برد. اما در کار گیگ، کارفرما بیشتر از سرویس‌دهنده بهره می‌برد. ضمن این‌که این قدرت را هم دارد که «هویت خود» را انکار کند. معمار، معمار است و کارفرمای معمار هم کارفرماست. اما اوبر هنوز هر جا بتواند تأکید می‌کند که ما شرکت تاکسیرانی نیستیم. ما استارتاپ و شرکت حوزهٔ فناوری هستیم. ما را با تاکسیرانی اشتباه نگیرید!

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری پلتفرمها به شما پیشنهاد می‌کند: