آزمایش زندان استنفورد و خطاهای فیلیپ زیمباردو در طراحی آن

در میان آزمایش‌ها و تجربه‌های کلاسیک روانشناسی اجتماعی، کمتر آزمایشی به اندازه آزمایش زندان استنفورد شهرت دارد.

این آزمایش توسط فیلیپ زیمباردو طراحی شد.

اگر چه زیمباردو در زمینه‌‌هایی فردیت زدایی و خجالتی بودن و بسیاری حوزه‌های دیگر روانشناسی هم حرف‌ها و تحلیل‌ها و نظریه‌های ارزشمندی دارد، اما رویدادی که شهرت اولیه‌ی او را رقم زد به تجربه زندان استنفورد بازمی‌گردد.

شاید بتوان گفت اگر زیمباردو شهرت شگفت‌انگیز خود را در اثر آن آزمایش به دست نمی‌آورد، راه برای دیده‌شدن و شنیده‌شدن حرف‌های دیگرش هم هموار نمی‌شد.

طراحی آزمایش زندان استنفورد

بعید است جزئیات این آزمایش را نخوانده و نشنیده باشید.

حتی در سال ۲۰۱۵ فیلمی دو ساعته هم بر اساس آزمایش استنفورد ساخته شده است (Stanford Prison Experiment).

بنابراین از جزئیات آزمایش – که همه جا گفته و تکرار شده است – صرف نظر می‌کنیم و صرفاً به چند نکته‌ی کلیدی آن می‌پردازیم:

نتیجه‌گیری‌های آزمایش زندان استنفورد

نخستین روایت‌های نتیجه زندان استنفورد چنین بود: «پس از شش روز، به علت رفتارهای گسترده‌ی خشونت آمیز توسط زندان‌بان‌ها و نیز رفتارهای منفعل و پذیرش خشونت از سوی زندانی‌ها، آزمایش متوقف شده است.»

یکی از مهم‌ترین نتایج آزمایش این بود که: نیروی موقعیت بر نیروی ویژگی‌های شخصیتی می‌چربد و غلبه می‌کند و می‌توان از انسان‌هایی کاملاً نرمال، افرادی درست کرد که یا به شدت خشونت‌گرا باشند و یا به شدت خشونت پذیر.

با کمی جستجو می‌توانید ببینید که بسیاری از رسانه‌های عمومی دنیا به نوعی به زندان استنفورد پرداخته‌اند.

اصطلاحاتی مثل خطر رئیس بودن یا قدرت موقعیت یا خطرات قدرت یا قدرت هنجارهای سازمانی از جمله اصطلاحاتی است که در توصیف این داستان به کار می‌رود.

حتی گاهی اوقات از این آزمایش به عنوان تأییدی بر تمایل ذاتی انسان به خشونت (در صورتی که به وسیله‌ی محیط، مهار نشود) استفاده می‌کنند.

زیمباردو در اجرای این آزمایش تأکید داشت که هر کس یک کد داشته باشد و همه زندانی یا زندان‌بان باشند. به عبارت دیگر کوشید هویت افراد را از آن‌ها بگیرد و آن‌ها را در نقش‌شان غرق کند.

بر این اساس، یکی از نتایجی که زیمباردو از این مطالعه گرفت این بود که فردیت زدایی می‌تواند انسان‌ها را به رفتارهای افراطی سوق دهد.

[ درس مرتبط: فردیت زدایی یا Deindividuation چیست؟ ]

خطاهای زیمباردو در طراحی و اجرای آزمایش استنفورد

ما همه می‌دانیم که بخشی از رفتار انسان تابع ویژگی‌ها و صفات شخصیتی او و بخشی دیگر ناشی از شرایط محیطی است.

اما آیا بر اساس تجربه‌ی زندان استنفورد باید بپذیریم که محیط بر صفات شخصیتی برتری دارد؟

واقعیت این است که این نتیجه‌گیری حداقل از آزمایش زندان استنفورد حاصل نمی‌شود.

خطاهای متعددی در آزمایش استنفورد وجود داشته که برخی از آنها را در اینجا با هم مرور می‌کنیم:

وضعیت امروز آزمایش استنفورد

خود زیمباردو هم بعدها به بهانه‌های مختلف به نواقص آن آزمایش اشاره کرد. اگر چه کلیت آن را زیر سوال نبرد.

مطالعه‌ی مشابه دیگری در سال ۲۰۰۱ توسط دو روانشناس به نام‌های رایشر و هاسلام انجام شد که در آن سعی کردند خطاهای زیمباردو را حذف کنند.

جالب اینجاست که نتیجه‌های متفاوتی به وجود آمد. خشونت به آن شکل به وجود نیامد و ضمناً زندانیان هم چندان تابع خشونت نشدند و منفعل نماندند.

[ منبع مطالعه بیشتر: Rethinking the psychology of tyranny ]

به همین علت، امروز آزمایش استنفورد را بیشتر به این صورت تفسیر می‌کنند که: بخشی از رفتار ما انسان‌ها بر اساس آنچه از ما انتظار می‌رود شکل می‌گیرد.

زیمباردو انتظار خشونت داشت و به آن شکل داد. دیگران در مطالعه مشابه، انتظار عصیان زندانیان را داشتند و همین اتفاق افتاد.

بنابراین باید انتظارهایی که در محیط شکل می‌گیرد را به عنوان یکی از عوامل تاثیرگذار بر رفتار در نظر بگیریم؛ اگر چه باز هم نمی‌توانیم بگوییم محیط موثرتر است یا ویژگی‌های شخصیتی.

آزمایش زیمباردو هنوز هم در کتابهای روانشناسی اجتماعی مطرح می‌شود.

اما معمولاً نتایج این داستان به آن‌چه زیمباردو در روزهای نخست می‌گفت نزدیک نیست.

البته این داستان هم‌چنان نکات آموزنده بسیاری دارد. از جمله اینکه اثر مشاهده‌گر بر روی آزمایش‌های انسانی بسیار جدی است.

همچنین این‌که – مشابه حرف میلگرام – تبعیت از مافوق می‌تواند ما را به سمت رفتارهایی سوق دهد که در حالت عادی ممکن است حاضر به انجام آن نباشیم.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری روانشناسی محیطی به شما پیشنهاد می‌کند: