کتاب این کیمیای هستی؛ درباره حافظ | استاد شفیعی کدکنی

با اطمینان می‌توان گفت که هیچ ملتی، شاعری از نوع حافظ ندارد.

فردوسی بیش‌و‌کم نظایری در جهان دارد و سعدی نیز. حتی جلال‌الدین مولوی هم. ولی حافظِ ما در فرهنگ بشری بی‌مانند است؛ شاعری که شعرِ فارسیِ او را زاهدان و عارفان در قنوتِ نماز به جای ادعیه و آیات عربی بخوانند و در عین حال زندیقان هر دوره‌ای شعرِ او را آینه‌ی اندیشه‌های خود بدانند و از نظرِ «پیر خطاپوش» حافظ که بر قلمِ صنع چنان اعتراض خطرناکی کرده است شادمان باشند و در زندگی روزانه، مردمِ ما، دیوانش را در کنار قرآنِ مجید، سر سفره عقد و هفت‌سین سالِ نو قرار دهند و با آن فال بگیرند و استخاره کنند، چنین شاعری در جغرافیای کره‌ی زمین و در تاریخ بشریت منحصربه‌فرد است و همانند ندارد.

«سعادت» واژه‌ای عاطفی است که به زبان علم قابل توضیح نیست.

ممکن است کسی یا کسانی ما را در برابر مفهوم این واژه «اقناع» کنند، اما هرگز نخواهند توانست چیزی را برای ما «اثبات» کنند. اگر عبارتی و اندیشه‌ای در پیرامون «معنای زندگی» بر ما عرضه شود و ما از آن «لذت» ببریم، این به معنیِ آن نیست که «حقیقتِ» زندگی و «معنای» آن را دریافته‌ایم.

تنها چیزی که درباره‌ی آن می‌توان گفت این است که آن عبارت در آن لحظه ما را «اقناع» کرده است و هر لحظه امکانِ آن هست که عبارتی دیگر، حتی در جهتِ خلافِ آن را بشنویم و اقناع شویم. اینجا قلمروِ «نفی» و «اثباتِ» منطقی نیست. اینجا قلمرو «اقناع» است.

… قرار نبود که این یادداشتِ بسیار کوتاه وارد چنین میدان پهناوری شود، میدانی که تاریخ بشریت در برابر آن دستاوردِ روشنی ندارد. غرض این بود که ببینیم حافظ به معنای زندگی چگونه نظر کرده است و در یک کلام، چه فهمی از حیات داشته است.

نخستین بیتی که درین چشم‌انداز از حافظ نظر مرا به خود جلب کرد، این بیت حیرت‌آور و درخشان اوست که:

عاشق شو، ار نه روزی کارِ جهان سرآید

ناخوانده نقش مقصود از کارگاه هستی

درست است که او تفسیری و تعریفی از ماهیت حیات ارائه نداده است ولی هدفِ زندگی را عاشقی دیده است.

… نباید کوتاه‌بینانه عشق را در مطالبات جنسی محدود کنیم. عشق عالی‌ترین واژه‌ای است که تمام کمالاتِ روحیِ بشری را زیر چتر خود می‌تواند جای دهد.

در فرهنگ خودمان، نخستین کسی که مدعی است ترجمه‌ی شعر محال است، جاحظ (متوفای ۲۵۵) است. وی در کتاب الحیوان می‌گوید:

«الشعرُ لا یُستطاعُ اَن یُتَرجَمَ و یا یَجوزُ علیه‌ِ النَقل [ در کتاب، متن کامل آمده است ] ». یعنی «و شعر، تابِ آن را ندارد که به زبانی دیگر ترجمه شود و انتقال شعر از زبانی به زبان دیگر روا نیست. و اگر چنین کنند، «نظمِ» شعر بریده و وزن آن باطل می‌شود و زیباییِ آن از میان خواهد رفت و نقطه‌ی شگفتی‌برانگیز آن ساقط خواهد شد و تبدیل به سخن نثر خواهد شد. نثری که خود‌به‌خود نثر باشد زیباتر از نثری است که از تبدیل شعرِ موزون حاصل شده باشد».

نمی‌دانم در دنیای قدیم، قبل از او چه کسانی چنین نظریه‌ای را دنبال کرده‌اند، قدر مسلّم این است که در دوره‌ی اسلامی هیچ‌کس به صراحت او و با توضیحات او به امتناع ترجمه‌ی شعر از زبانی به زبان دیگر نیندیشیده است.

امروز هم که نظریه‌های ترجمه در فرهنگ‌های مختلف بشری شاخ و برگ‌های گوناگون به خود دیده است، باز هم در جوهر حرف‌ها، چیزی آن سوی سخن جاحظ نمی‌توان یافت. آخرین حرفی که در پایان قرن بیستم در این‌ باره زده شده سخنِ شیموس هینی (Seamus Heany) برنده‌ی جایزه‌ی نوبل ادبیات چند سال قبل است که در مصاحبه‌ای در اکتبر سال ۱۹۹۵ گفت:

Poets belong to the language not to the world یعنی «شاعران به زبان تعلق دارند و نه به جهان.»

[ ایشان در ادامه، نکاتی را در اصلاح و تعدیل موضع جاحظ مطرح می‌کنند و ضمن صحه‌گذاری بر دشواری ترجمه، به برخی ترجمه‌های موفق نیز اشاره می‌کنند. ]

دیدمش خرّم و خندان…: «خرم» را امروزه به معنی تر و تازه و سبز و شاداب به کار می‌بریم. اما دقیق‌ترین معنی خرّم که در استعمالات اولیه هم مدّ نظر بوده نشئه‌ای است که در اثر مستی به انسان دست می‌دهد.

در تاریخ برامکه هم می‌بینید که وقتی کسی مشکل خویش را با صاحب‌منصبی در میان گذاشته و قول مساعد برای حل آن دریافت کرده است، برای دیگری که تعریف می‌کند او می‌پرسد: «این سخن در خرّمی گفت یا در حالتِ عادی؟»

منظور این است که آیا قول مساعد را در حالت مستی داده یا زمانی که هشیار بوده است؟

رطلِ گران اصطلاحی است که ممکن است با لیتر Litre رابطه داشته باشد.

رطل، واحدی بوده برای مایعات و در تمدن اسلامی تقریباً شکل استاندارد‌ شده‌ای بوده. وقتی این رطل پُر می‌شده می‌گفته‌اند رطل گران.

جان‌دار: محافظ و نگهبان. همان‌چیزی که امروز از زبان انگلیسی وارد در محاوره‌ی بعضی از اهل سیاست شده و به آن بادی‌گارد می‌گویند.

از آن‌جا که «جان» در این کلمه به معنی «تن» نیز می‌تواند باشد، پس معنی دقیق کلمه «محافظ تن» است،‌ یعنی همان بادی‌گارد.

حافظ به همین معنی نظر داشته که گفته است:

یار دلدار من ار قلب بدینسان شکند

ببرد زود به جان‌داری خود پادشهش

جانداری یک شغل و منصب رسمی بوده است و کسی را جاندار می‌گفته‌اند که امرا و دیگران را در هنگام جلوس شاه اجازه‌ی ورود می‌داده است.

به صحرا آمدن: هر نوع آشکار شدنی را به صحرا آمدن می‌گفته‌اند و هر آشکار کردنی را به صحرا آوردن و به صحرا افکندن و به صحرا نهادن.

عطار می‌گوید: «چو آدم را فرستادیم بیرون / جمال خویش بر صحرا نهادیم»