کتاب مدیریت بحران | اصول انسانی مدیریت پس از وقوع فاجعه‌ها

همهٔ ما این جمله را شنیده‌ایم و بارها در شرایط مختلف تکرار کرده‌ایم که: «امروزه آن قدر علم و دانش پیشرفت کرده که هر کاری، اصول و قواعد و چارچوب‌های خود را دارد و دیگر نمی‌توان با شهود و قضاوت شخصی، کارهای جدی و مهم انجام داد.»

با این حال در عمل بسیاری از ما صرفاً با تکیه بر شهود و تجربه‌های قبلی، و در بهترین حالت با آزمایش و خطا و اتلاف منابع، یاد می‌گیریم که درست و نادرست چیست و در هر حوزه‌ای باید چگونه تصمیم گرفت و رفتار کرد.

این ماجرا وقتی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که در جایگاه مدیریتی هم قرار داشته باشیم و «منافع تصمیم‌های درست» و «خسارات انتخاب‌های اشتباه‌مان» با یک ضریب بزرگ به جامعه تحمیل شود.

یکی از موضوعاتی که به دانش و تخصص نیاز دارد، مدیریت بحران یا Crisis Management است. بحران یک چترواژه است و طیف وسیعی از اتفاق‌ها را پوشش می‌دهد. از کمیاب شدن ناگهانی یک محصول در کشور، قطع برق، شکل‌گیری جنبش‌های اعتراضی، مهاجرت نخبگان و کاهش نرخ زاد و ولد تا سیل، زلزله، و رویدادهای تروریستی.

همین رشتهٔ مدیریت بحران را می‌توان به شاخه‌های کوچک‌تری تقسیم کرد. مثلاً‌ قرار نیست کسی که می‌تواند بحران مهاجرت نخبگان را مدیریت کند، برای مدیریت سیل و زلزله هم فرد مناسبی باشد.

مدیریت فجایع یا مدیریت بلایا و حوادث غیرمترقبه یا Disaster Management یکی از زیرمجموعه‌های مدیریت بحران است. در ساده‌ترین تعریف، می‌توانیم بگوییم که بلایا و حوادث غیرمرقبه، بحران‌هایی هستند که در مقطعی کوتاه (البته شاید با ریشه‌ای قدیمی و طولانی) شکل‌ گرفته‌ و کارکرد عادی جامعه را مختل کرده‌اند. این بلایا می‌توانند طبیعی بوده یا منشأ فنی و انسانی داشته باشند. بنابراین از بین مثال‌هایی که برای بحران بیان کردیم، باید تعدادی را کنار بگذاریم و به مواردی مانند این‌ها محدود شویم:

• طوفان، سیل یا زلزله یا فعال شدن یک آتشفشان
• انفجار یا آتش‌سوزی در جنگل‌ها، کارخانجات و مجتمع‌های ساختمانی
• اقدام‌های تروریستی (نظیر بمب‌گذاری، هواپیماربایی و ایجاد تهدید جانی برای مردم)
• سقوط هواپیما، خروج قطار از خط یا واژگون شدن اتوبوس و مانند این‌ها

حالا که گفتیم «مدیریت بحران» خیلی بزرگ است و به سراغ یکی از زیرمجموعه‌های آن یعنی «مدیریت فجایع، بلایا و حوادث غیرمترقبه» رفتیم، باید بگوییم که این رشته هم خود بسیار بزرگ است و زیرمجموعه‌های متعددی دارد. کسی نمی‌تواند ادعا کند که همهٔ جنبه‌های مدیریت فجایع را می‌داند و متخصصی چندوجهی است که از همهٔ وجوه این کار پیچیده سر در می‌آورد.

مثلاً ممکن است فردی متخصص جنبه‌های فنی و عملیاتی مدیریت فاجعه باشد:

• چگونه افرادی را که زیر آوار مانده‌اند نجات دهیم؟
• با چه روش‌هایی قطار واژگون‌شده را سریع‌تر روی خط قرار دهیم یا مسیر راه‌آهن را باز کنیم؟
• چگونه کارهای لجستیکی بعد از سیل را مدیریت کنیم تا کمک‌ها سریع‌تر به خانواده‌های سیل‌زده برسند؟
• از چه ابزارهایی برای خاموش کردن آتش استفاده کنیم؟

همهٔ موارد بالا نمونه‌هایی از جنبه‌های فنی و عملیاتی هستند. اما جنبهٔ دیگری هم وجود دارد که اهمیت آن اصلاً‌ کم نیست و متخصصان خاص خود را می‌طلبد: جنبه‌های انسانی مدیریت فاجعه.

به خانواده‌هایی فکر کنید که عزیزان خود را از دست داده‌اند. و نیز به آتش‌نشانی که در عملیات حاضر بوده و صحنه‌های دردناکی را دیده است. و نیز به خبرنگاری که می‌کوشد به محل حادثه رسیده و برای مجله،‌ روزنامه یا یک سایت خبری گزارش تهیه کند. و نیز به مسئولی که باید مصاحبه‌ای با صداوسیما انجام دهد و با مردم دربارهٔ فاجعه سخن بگوید.

هیچ‌یک از این کارها ساده نیست و همهٔ آن‌ها می‌توانند پر از تنش باشند. چون با انسان و عواطف انسانی درگیرند.

حالا فکر کنید که کتابی در چهارصد صفحه، نه دربارهٔ کل مدیریت بحران، و نه دربارهٔ یکی از زیرمجموعه‌های آن (یعنی مدیریت فاجعه‌ها و بلایا)، بلکه دربارهٔ موضوع تخصصی‌تری نوشته شده است: چگونه باید جنبه‌های انسانی یک فاجعه را مدیریت کرد؟

نمونه موضوعات مطرح شده در این کتاب

ما معمولاً در معرفی کتاب‌های مدیریتی و همین‌طور معرفی کتابهای روانشناسی به مرور سادهٔ سرفصل‌ها اکتفا نمی‌کنیم و با بررسی جزئیات بیشتر، نقل چند پاراگراف از کتاب‌ها و نیز نقد آن‌ها، بررسی جدی‌تری انجام می‌دهیم.

اما با توجه به هدف این درس – که در ابتدای مطلب به آن اشاره کردیم – و نیز فاصله داشتن محتوای این کتاب از سرفصل‌های متمم، صرفاً برخی از عناوین مطرح شده در آن را فهرست می‌کنیم. انگیزه‌مان صرفاً این است که نشان دهیم موضوعاتی که گاه ما بسیار ساده از کنارشان می‌گذریم، چه جزئیات پیچیده‌ای دارند و چه پیکره‌ای از دانش تخصصی حول آن‌ها شکل گرفته است.

سایر موضوعات مطرح شده در کتاب

چالش‌های صحنهٔ فاجعه، شیوهٔ اطلاع‌رسانی به خانواده‌های جان‌باختگان، مدیریت کمک‌های مردمی، برنامه‌ریزی برای سالگرد رویداد، رویکردهای مختلف موجود برای پوشش رسانه‌ای فاجعه، شیوهٔ مدیریت بازدید از محل حادثه و سختی‌های آن، حمایت روانی از بازماندگان، کارکردهای مثبت و منفی شبکه‌های اجتماعی و مدیریت جنبه‌های حقوقی سوانح، از جمله مباحث دیگری هستند که نویسنده در این کتاب به آن‌ها پرداخته است.

برتاس همچنین یک بخش ویژه را به کرونا و مدیریت فاجعه‌ها و بلایای آن دوران اختصاص داده است.