پول پلاستیکی | کارت های بانکی و وضعیت «چوب بدون هویج»

این روزها داخل کیف همهٔ ما کارت های پلاستیکی کوچکی با ابعاد ۵۴ در ۸۶ میلیمتر وجود دارد؛ با چند عدد چاپ شده و گاه برجسته روی آن، یک نوار مغناطیسی در کناره‌‌اش، و چند قطعهٔ فلزی کوچک از آلیاژ طلا، که تراشه‌ای الکترونیکی در پشت آن پنهان شده است.

درست است که اصل کارکرد این کارت‌ها، به تراشهٔ الکترونیکی‌شان است، اما چون حجم پلاستیک در آن‌ها غالب است، معمولاً پرداخت با کارت را «پرداخت پلاستیکی / Plastic Payment»  می‌نامند و پولی که در حساب متصل به کارت‌ها موجود است و در تراکنش‌ها خرج می‌شود، پول پلاستیکی (Plastic Money) نامیده می‌شود.

به عنوان نمونه، این اصطلاح را در عنوان کتاب The Plastic Money نوشتهٔ آکوس روناتاس و آلیا گوسوا (انتشارات دانشگاه استنفورد) و نیز کتاب Paying with Plastic نوشتهٔ دیوید ایوانز (انتشارات دانشگاه MIT) می‌بینیم.

در رسانه‌های فارسی‌زبان معمولاً اصطلاح پول پلاستیکی را برای توصیف اسکناس‌هایی به کار می‌برند که از مواد پلیمری ساخته می‌شوند (برخی کشورها این ایده را عملی کرده‌ و برخی دیگر هم پس از انتشار اسکناس پلاستیکی پشیمان شده و به اسکناس کاغذی برگشته‌اند). اما برای اشاره به Plastic Banknotes از همان اصطلاح «اسکناس پلاستیکی» استفاده کنیم و نه «پول پلاستیکی».

اصطلاح پول پلاستیکی به تدریج معنای گسترده‌تری پیدا کرده و هر معامله‌ای را که با پول نقد انجام نشود، شامل می‌شود. پس حتی اگر در بانک حساب باز کرده و هیچ‌وقت برای آن کارت فیزیکی نگیرید، هر بار که مبادلات خود را به شکل دیجیتال و با استفاده از سایت‌ها و اپلیکیشن‌ها انجام می‌دهید، اصطلاحاً گفته می‌شود از پول پلاستیکی استفاده کرده‌اید.

مزیت‌های پول پلاستیکی چیست؟

همهٔ ما مزیت‌های پول پلاستیکی را می‌دانیم. با این حال چند مورد از این مزیت‌ها را فهرست‌وار مرور می‌کنیم. قاعدتاً کسانی که سن‌شان در حدی است که قبل از دهه هشتاد شمسی را تجربه کرده‌اند، دردسرهای زندگی با پول نقدی و مزیت‌های پول پلاستیکی را بهتر درک می‌کنند:

◼️ سهولت و سادگی

همین چند دهه قبل در کشور خودمان، پیدا کردن پول خرد برای معاملات همیشه یک مسئله جدی بود. در اغلب معامله‌های روزانه، از پرداخت هزینهٔ سوپرمارکت گرفته تا کرایهٔ تاکسی، همه مدام دنبال پول خرد بودند. در حدی که گاهی بعضی مشاغل، پول خرد را به قیمتی گران‌تر می‌خریدند یا آشنایانی در بانک‌ها داشتند که به آن‌ها بسته‌های پول نو می‌دادند.

جابه‌جایی پول نقد هم، به‌ویژه در حجم زیاد، سخت بود. چک تنها جایگزین پول نقد بود و در بسیاری از معاملات، دریافت‌کنندهٔ پول ترجیح می‌داد چک دریافت نکند (هم به خاطر ریسک عدم وصل و هم این‌که پردازش آن دشوار بود).

پول پلاستیکی عملاً این مشکلات را حذف کرد.

◼️ دسترسی ساده‌تر به پول

در گذشته مردم باید هنگام بیرون رفتن از خانه باید برای خریدها و هزینه‌های خود برنامه‌ریزی می‌کردند. مثلاً حساب می‌کردند که چقدر پول برای تاکسی، خرید و کارهای دیگر لازم دارند و به همان میزان پول با خود بیرون می‌بردند. اگر کسی ناگهان در فروشگاهی وسیله‌ای می‌دید و می‌‌پسندید، بسیار محتمل بود که مجبور شود به خاطر همراه نداشتن پول، خرید را به روز دیگری موکول کند.

در حالی که با پول پلاستیکی، عملاً فرد در هر لحظه به پول خود دسترسی دارد و چنین نگرانی‌هایی مانند قبل وجود ندارند.

◼️ امنیت بیشتر

تاریخ پول، همیشه با تاریخ سرقت و ناامنی عجین بوده است. چنان‌که در نخستین درس‌های تاریخچه پول گفتیم، اساساً یکی از انگیزه‌های به وجود آمدن مکانیزم حواله این بود که انسان‌ها به جای جابه‌جایی پول در جاده‌های ناامن، سندی را جابه‌جا کنند که می‌تواند در مقصد (یا نقاط خاصی که از قبل توافق شده) به پول تبدیل شود.

نگرانی از سرقت پول نقد، حتی با پیشرفت تمدن و گسترش زندگی شهرنشینی، از بین نرفته و نمی‌رود. مگر این‌که با مکانیزم‌هایی مثل پول پلاستیکی، پول نقد را کنار بگذاریم و با خود جابه‌جا نکنیم.

◼️ امکان ثبت معاملات

تقریباً همهٔ معامله‌هایی که با پول پلاستیکی انجام می‌شوند، به نوعی ثبت می‌شوند و بسیاری از تراکنش‌ها و تبادل‌ها را می‌توان ردیابی کرد. این کار هم از منظر حسابداری شخصی و هم از منظر حقوقی ارزش دارد.

مثلاً فرض کنید از امروز تصمیم می‌گیرید به تدریج برنامه ریزی مالی شخصی انجام داده و نظم و انضباط مالی‌تان را افزایش دهید. یکی از اولین کار‌هایی که باید انجام دهید، بررسی هزینه‌هایی است که طی هفته‌ها و ماه‌های اخیر انجام داده‌اید. درست است که گزارش‌ تراکنش‌های بانکی کاملاً جایگزین ثبت شخصی نیست، اما با دقت خوبی به شما نشان می‌دهد که زندگی خود را چگونه گذرانده‌اید.

از منظر حقوقی هم، پولی که به شکل نقدی به کسی داده‌اید، اگر شاهدی در میان نبوده باشد، به سادگی قابل‌ اثبات و پیگیری نیست. اما می‌دانیم که پرداختی که با دستگاه پوز یا درگاه پرداخت انجام شده، ساده‌تر اثبات می‌شود (اگر چه در موارد بسیاری، این سند ممکن است کافی نباشد).

دردسرها و نقاط ضعف پول پلاستیکی

در نگاه اول، مزایای پول پلاستیکی و مکانیزم‌های پرداخت پلاستیکی به سرعت به چشم می‌آیند. چنان‌که مواردی که کمی بالاتر به آن‌ها اشاره کردیم، عجیب و غیرمنتظره نبودند.

اما آیا پرداخت پلاستیکی در کنار مزایایش هیچ نوع تبعات منفی به همراه ندارد؟ مرور مختصری به کتاب‌ها و مقالاتی که دربارهٔ پول پلاستیکی نوشته شده، از جمله کتاب‌هایی که در ابتدای همین درس معرفی شدند، نشان می‌دهد که معایب و دردسرهای پول پلاستیکی هم کم نیست. هم در سطح فرد و خانواده، و هم در سطح کلان و اجتماعی. به‌ویژه اگر نهادهای اقتصادی به اصول اخلاقی چندان وفادار نباشند.

خانم نینا بنلدج (Nina Bandelj) و همکارانش کتابی با عنوان Money Talks منتشر کرده‌ و در آن دربارهٔ کارکردها و دردسرهای پول حرف زده‌اند (انتشارات دانشگاه پرینستون).

شاید عنوان کتاب، «پول حرف می‌زند»، چندان هیجان‌انگیز به نظر نرسد. اما وقتی کتاب را می‌خوانید و به فصل دوازدهم آن می‌رسید، ناگهان جذب عنوان فصل می‌شوید: Money talks, plastic money tattles (پول حرف می‌زند. پول پلاستیکی وراجی [پرگویی] می‌کند).

در ادامه چند نکته از این کتاب را – دربارهٔ نقاط ضعف و تهدیدهای پول پلاستیکی – با هم مرور می‌کنیم (جملات نقل به مضمون هستند و نه ترجمهٔ کتاب):

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری تاریخچه پول و آینده آن به شما پیشنهاد می‌کند: