رشته مدیریت اجرایی (EMBA) | تفاوت MBA و EMBA چیست؟

کسانی که با دوره های مدیریت کسب و کار و رشته MBA آشنا می‌شوند و کمی دربارهٔ آن تحقیق می‌کنند، دیر یا زود با «رشته مدیریت اجرایی» مواجه می‌شوند که در زبان انگلیسی معمولاً با Executive MBA یا EMBA شناخته می‌شود.

در این درس می‌خواهیم کمی درباره رشته مدیریت اجرایی و به‌طور خاص دربارهٔ تفاوت MBA و EMBA صحبت کنیم. پس از شرح تاریخچه مدیریت اجرایی، به وضعیت رشته مدیریت اجرایی در ایران می‌پردازیم و می‌بینیم که مدیریت اجرایی در کشورمان با چه رویکردی شکل گرفته و در نهایت سرنوشت آن به کجا کشید. در آینده در قالب یک درس جداگانه دربارهٔ یادگیری مدیریت برای بزرگسالان حرف می‌زنیم و می‌بینیم که کدام پیش‌زمینه‌های تئوریک باعث شده آموزش مدیریت برای مدیران – در برخی دانشگاه‌ها و موسسات ایرانی و بین المللی – مسیر خود را از آموزش مدیریت به نسل جوان‌تر – که هنوز مدیر نشده‌اند – جدا کند.

ایده راه‌اندازی رشته مدیریت اجرایی چگونه شکل گرفت؟

مروری بر تاریخچه رشته MBA نشان می‌دهد که رشته MBA در همان اوایل تأسیس در دههٔ اول قرن بیستم، مخاطبان اصلی خود را نسل جوان قرار داده بود. کسانی که انتظار می‌رفت «در آینده» مدیر شوند و سمت‌های مدیریتی را در اختیار بگیرند. دانشجویانی هم که در رشته MBA ثبت‌نام می‌کردند، اغلب در پی رشد سریع‌تر در مسیر شغلی خود بودند و فکر می‌کردند که تحصیل در رشته MBA می‌تواند آینده شغلی آن‌ها را بهبود بخشد.

اما به تدریج رشته MBA مخاطبان تازه‌ای پیدا کرد: مدیران. کسانی که هم‌اکنون جایگاه اجرایی داشتند و در نقش مدیر یا سرپرست فعالیت می‌کردند. اما به نتیجه رسیده بودند که تحصیل در رشته مدیریت می‌تواند باعث شود با دانش روز آشنا شوند، زبان نسل جدید را بیاموزند، و عملکردشان بهتر شود.

ورود این مدیران به دوره های MBA با دو مانع روبه‌رو بود:

◼️ مانع اول | محدودیت زمانی اغلب مدیران نمی‌توانستند کسب و کار را تعطیل کنند و تمام هفته سر کلاس بنشینند. این که کسی کار خود را رها کند و دو سال سر کلاس بنشیند و دوباره دنبال یک موقعیت شغلی جدید بگردد، گزینهٔ جذابی نبود. بنابراین مدیران علاقه داشتند کلاس های رشته MBA برای آن‌ها در خارج از ساعات کاری یا در روزهای پایانی هفته برگزار شود.

◼️ مانع دوم | دانسته‌های قبلی دانشجویان جوانی که در دوره MBA شرکت می‌کردند، پیش‌زمینه‌های ذهنی چندانی نداشتند. آن‌ها آماده بودند تا هر آن‌چه را در کلاس‌ها مطرح می‌شد بشنوند و بیاموزند و برای حل مسئله‌هایی که در آینده ممکن بود برایشان در محیط کار پیش بیاید، آماده شوند. اما مدیران با دانسته‌ها، پیش‌فرض‌ها و مسئله‌هایشان در کلاس درس حاضر می‌شدند. و انتظار داشتند پاسخ مسئله‌های فعلی خود را بیابند و بشنوند.

دانسته‌های قبلی، هم‌زمان هم مزیت بود و هم چالش.

مزیت از این جهت که وقتی هدف و مسئلهٔ مشخصی در ذهن است، انگیزهٔ بیشتری برای یادگیری وجود دارد (به همین علت ما هم در مجموعه درس‌های یادگیری متمم شما را تشویق کرده‌ایم فهرست اهداف یادگیری خود را تنظیم کنید).

دانسته‌های قبلی، چالش‌آفرین هم بود. هم از این رو که مدیران به سادگی حاضر نبودند مدل ذهنی خود را تغییر دهند. و هم از جهت که در برخی درس‌ها انتظار داشتند چیزی فراتر از دانسته‌های قبلی‌شان بشنوند و با درس‌ها و موضوعات پیشرفته‌تری آشنا شوند.

تقریباً هر جا هر دانشگاه یا موسسه آموزش عالی که رشته مدیریت اجرایی (EMBA) را تأسیس کرد یا دوره MBA اختصاصی مدیران اجرایی را برگزار نمود، کوشید یکی از این دو مانع یا هر دو آن‌ها را برطرف کند.

تاریخچه رشته مدیریت اجرایی

در پاسخ به نیازهایی که بالاتر به آن‌ها اشاره کردیم، اولین رشته مدیریت اجرایی جهان در سال ۱۹۴۳ در دانشگاه شیکاگو تأسیس شد (+). این رشته هنوز هم در مدرسه کسب و کار بوث (‌Booth) وابسته به این دانشگاه دانشجو می‌پذیرد.

مدرسه کسب و کار بوث – دانشگاه شیکاگو (منبع)

اگر این تاریخ را با تاریخ راه اندازی رشته MBA در دانشگاه هاروارد مقایسه کنیم، به نتیجه می‌رسیم که رشته مدیریت اجرایی ۳۵ سال پس از رشته MBA به وجود آمده است. خود دانشگاه هاروارد هم دو سال پس از دانشگاه شیکاگو، رشته مدیریت اجرایی را راه اندازی کرد (+).

استقبال از این دوره‌ها باعث شد هاروارد و بسیاری از دانشگاه‌های دیگر در جهان، به تدریج دوره های آموزشی متعددی را با عنوان آموزش مدیران اجرایی (Executive Eduation) طراحی و برگزار کنند. البته فراگیر شدن موج آموزش مدیران اجرایی به چند دهه زمان نیاز داشت. چنان‌که دانشگاه راتگرز – که امروزه از جمله بهترین دانشگاه های جهان در رشته مدیریت اجرایی است – تازه چهار دهه بعد و در سال ۱۹۸۰ جذب دانشجو در رشته مدیریت اجرایی را آغاز کرد (+). از این‌ها عقب‌تر، دانشکده اسلون (وابسته به MIT) است که نخستین دوره مدیریت اجرایی خود را با عنوان Executive MBA را در سال ۲۰۱۰ برگزار کرد (+).

بعضی از مدرسه های کسب و کار در جهان، دقیقاً همان درس های رشته MBA را صرفاً با زمان‌بندی انعطاف‌پذیرتر برای مدیران ارائه کردند. اما برخی دیگر، سرفصل‌ها را هم تا حدی تغییر دادند تا با نیازهای مدیران ارشد که فعالیت اجرایی دارند، هم‌خوانی بیشتری داشته باشد.

هم‌چنین بسیاری از مدارس کسب و کار ترجیح دادند کاملاً شفاف، اعلام کنند که نمی‌خواهند افراد کم‌تجربه در رشته EMBA شرکت کنند و محدودیت‌هایی را برای ورود به این رشته اعلام کردند. شاید بتوان گفت این محدودیت، به نوعی به جذابیت بیشتر رشته مدیریت اجرایی برای مدیران کمک کرد. چون با افرادی هم‌نشین می‌شدند که هم‌سنخ‌تر بودند و فرصتی هم برای تعامل‌های یک‌به‌یک و شبکه سازی به وجود می‌آمد.

البته همهٔ مدیران از هم‌نشینی با نسل جوان‌تر ناراضی نیستند و گاهی همین تعامل‌ها را فرصتی برای بازسازی و بازاندیشی الگوهای ذهنی خود و جذب همکاران جوان می‌دانند. اما در دوره های MBA زیاد شنیده می‌شود که مدیران باتجربه‌تر سوال‌های جوان‌ترها را بی‌پایه یا خام ارزیابی می‌کنند و فکر می‌کنند که این نوع سوال‌ها روند آموزش را کند می‌کند.

رشته مدیریت اجرایی در ایران

در ایران هم رشته مدیریت اجرایی از دههٔ هفتاد شمسی جدی گرفته شد. در لینک زیر مصوبه شورای عالی برنامه ریزی وزارت فرهنگ و آموزش عالی در سال ۱۳۷۲ شامل مشخصات کلی، برنامه و سرفصل دروس دوره کارشناسی ارشد مدیریت اجرایی قرار داده شده است:

چارت کارشناسی ارشد مدیریت اجرایی (دانلود فایل PDF)

با مطالعهٔ این مصوبه، مخاطبان مدیریت اجرایی از نگاه وزارت علوم مشخص می‌شود:

در این مصوبه تأکید شد که «داشتن حداقل پنج سال سابقه کار پس از اخذ مدرک کارشناسی» از جمله شرایط ورود به دوره کارشناسی ارشد مدیریت اجرایی است. اگر چه در عمل این شرط چندان جدی گرفته نشد.

درباره تفاوت مدیریت اجرایی و MBA (با چارچوبی که چند سال بعد در ایران رواج یافت) باید گفت که این تفاوت چندان چشمگیر نیست. درس‌های اندکی اختصاصاً برای مدیریت اجرایی در نظر گرفته شده‌اند و در برخی موارد هم صرفاً عنوان درس‌ها تغییر کرده، بی‌ آن‌که محتوای آن‌ها متفاوت از دوره های رایج MBA باشد.

مثلاً به جای «رفتار سازمانی و مدیریت منابع انسانی» از عنوان «تحلیل رفتاری و مدیریت منابع انسانی» استفاده شده و به جای «مدیریت تحول» عنوان طولانی‌تر «مدیریت تحول و اجرای برنامه های استراتژیک» به کار رفته است.

البته عناوین دیگری مانند «مدیریت سازمانهای پیچیده» و «مسائل جاری مدیریت اجرایی واحدهای تولیدی، خدماتی و طرح های عمرانی (سمپوزیوم)» هم وجود دارد که وقتی جزئیات آن‌ها را می‌خوانید، با همان چیزی که در دوره MBA به عنوان مدیریت سازمان (لابد: سازمان های ساده) آموزش داده می‌شود تفاوتی ندارد (مفاهیمی مثل کارایی، اثربخشی، فرهنگ سازمانی، شناخت نقاط قوت و ضعف سازمان، سیستمهای کنترل مدیریت و …).

در توضیح درس سمپوزیوم هم گفته شده که «مجموعه میزگردها و سخنرانی‌های مرتبط با یک موضوع مدیریتی شخصی با حضور مدیران صنایع» که عملاً این روزها نقل‌و‌نبات همهٔ دوره های مدیریتی محسوب می‌شود.

تفاوت مدیریت اجرایی و MBA در ایران چیست؟

با توجه به ساختار متمرکز سیاست‌گذاری آموزش عالی در ایران، فرایند جذب از طریق کنکور، فضای سنگین رقابتی برای حضور در دانشگاه‌ها – که موج آن از کارشناسی به کارشناس ارشد و سپس به مقطع دکتری منتقل شد – عملاً مدیریت اجرایی با تعریف متمایزی که مد نظر وزارت علوم بود، در ایران شکل نگرفت و مدیریت اجرایی صرفاً به یکی از گرایش‌ها یا گزینه‌ها برای دانشجویان علاقه‌مند به تحصیل مدیریت تبدیل شد.

به همین علت در عمل بار آموزش مدیریت به مدیران، با آن تعریفی که در دنیا از مدیریت اجرایی وجود داشت، بر دوش موسسات آموزش عالی آزاد افتاد.

بسیاری از مدیرانی که می‌خواستند با مدیریت آشنا شوند، به سمت موسسات آموزش عالی آزاد رفتند که هم دردسر کنکور و پذیرش نداشتند، و هم از نظر طراحی چارت درسی و زمانبندی اجرای کلاس‌ها، انعطاف‌پذیرتر بودند. البته بعداً دانشگاه‌ها هم با هدف ایجاد جریان درآمد، آموزش‌های آزاد را جدی گرفتند و بخشی از دوره های مدیریتی خود را با محدودیت کمتر و ورود بسیار آسان‌تر در اختیار عموم قرار دادند. اما این کار آن‌قدر با فاصله انجام شد که عملاً به «یکی از بازیگران» بازاری تبدیل شدند که پیش از آن موسسات خصوصی و آزاد، آن را در اختیار گرفته بودند.

برخی از مطرح‌ترین برندهای دانشگاهی کشور هم عملاً برگزاری دوره های مدیریت اجرایی و MBA را برونسپاری کردند و می‌توان گفت چیزی بیشتر از کلاس، پارکینگ و برند خود را در اختیار برگزارکنندگان دوره های مدیریتی قرار ندادند و صرفاً از نظر اقتصادی با آن‌ها شریک شدند.

اتفاق جالب این بود که خود موسسات آموزش عالی آزاد و تیم‌های برگزارکننده دوره های آزاد مدیریتی، که از ابتدا مدیران را هدف قرار داده بودند و ماهیت و کارکرد دوره‌هایشان شبیه مدیریت اجرایی بود، با هدف گسترش بازار، هم‌زمان دوره های MBA هم برگزار می‌کردند.

با وجودی که گاه در سرفصل های مدیریت اجرایی و مدیریت MBA این مراکز تفاوت‌هایی بوده و هست، به سختی می‌توان گفت که این دوره‌ها – جز از نظر عنوان و شیوهٔ تبلیغ – تفاوتی جدی با یکدیگر دارند.

خود وزارت علوم هم نهایتاً به نتیجه رسید که تفکیک آموزش مدیریت به رشته مدیریت اجرایی و رشته MBA چندان موفق نبوده است. به همین علت حدود دو دهه بعد در سال ۹۲ چارچوب جدیدی تصویب شد که به جای دو رشته «مدیریت اجرایی» و «MBA‌» صرفاً رشته مدیریت کسب و کار را معرفی می‌کرد:

چارت کارشناسی ارشد رشته مدیریت کسب و کار (دانلود فایل PDF)

وزارت علوم برای رشته مدیریت کسب و کار هفت گرایش به شرح زیر در نظر گرفت:

• گرایش استراتژی
• گرایش بازاریابی
• گرایش رفتار سازمانی و منابع انسانی
• گرایش سیستم های اطلاعاتی و فناوری اطلاعات
• گرایش عملیات زنجیره تأمین
• گرایش فناوری
• گرایش مالی

بعداً دانشگاه صنعتی شریف یک گرایش هشتم را نیز با عنوان مدیریت کسب و کار با گرایش انرژی پیشنهاد داد (فایل PDF چارت پیشنهادی).

با این توصیف، عملاً نظام آموزش رسمی کشور، تفکیکی را که پیش از این تعریف کرده بود کمرنگ کرد و مرز رسمی مدیریت اجرایی و MBA در ایران، تقریباً برداشته شد. هم‌اکنون اگر سازمان یا موسسه‌ای از اصطلاح مدیریت اجرایی استفاده می‌کند، دیگر نمی‌توان دربارهٔ ماهیت دوره‌ها قضاوت کرد و لازم است خودتان بررسی کنید و ببینید با کدام رویکرد به سمت تمایز رفته است:

• آیا ورودی را به افراد باتجربه محدود کرده؟
• آیا برخی واحدهای درسی متفاوتند؟
• آیا ساعت و زمان برگزاری فرق کرده؟

یا این‌که محصولی یکسان را با دو بسته‌بندی متفاوت به بازار عرضه کرده است.

سرفصل های رشته MBA چیست

دوره MBA متمم

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری معرفی رشته MBA به شما پیشنهاد می‌کند: