طراحی اسکناس یورو | چالش‌های چاپ و انتشار پول جدید

آیا تا به حال به طراحی اسکناس‌ها دقت کرده‌اید؟ اگر کسی طرح یا رنگ یک اسکناس را اندکی تغییر داده و عکس آن را به شما نشان دهد، می‌‌توانید تفاوت را تشخیص دهید؟ از نمادهای معماری کدام شهرهای ایران در اسکناس های ایرانی استفاده شده است؟ اگر از اسکناس یورو یا دلار استفاده می‌کنید، از المان‌های طراحی اسکناس یورو و دلار چیزی در ذهن دارید؟ روی دلار غیر از عبارت «توکل به خدا» (نزدیک به In God We Trust) چه عبارت‌های دیگری آمده است؟

در این درس می‌خواهیم کمی دربارهٔ تاریخچه طراحی اسکناس یورو حرف بزنیم. اما هدف‌مان صرفاً مرور یک اتفاق تاریخی نیست. بلکه می‌خواهیم به این بهانه، توجه شما را به یکی از معنی‌ها و کارکردهای پول جلب کنیم.

داستان‌های پنهان در طرح سکه‌ها و اسکناس‌ها

هر جا بحث به تعریف پول کشیده می‌شود، بلافاصله می‌گویند: پول وسیله‌ای برای سنجش و اعلام ارزش، ذخیرهٔ ارزش، تسهیل مبادله، و تسهیل پرداخت‌های آتی است. سال‌هاست اقتصاددان‌ها این جمله‌ها را تکرار کرده‌اند و عملاً دیگر از جنس واضحات و بدیهیات محسوب می‌شود. اما کارکرد پول فقط در این موارد خلاصه نمی‌شود.

از آن‌جا که پول مدام دست‌به‌دست می‌شود، طرح آن مدام پیش چشم مردم است. بنابراین هم مردم و هم دولت‌ها و حکومت‌ها به آن‌چه روی سکه‌ها و اسکناس‌ها نقش می‌بندد حساسند و برایشان مهم است که پول، رنگی از تاریخ و فرهنگ و ارزش‌های جامعه داشته باشد.

همین حساسیت‌ها باعث می‌شود که پول‌ها، چه سکه و چه اسکناس، حامل داستان‌‌های بسیاری از تاریخ، ارزش‌ها، نگرانی‌ها، سختی‌ها، تنش‌ها و تعارض‌های ملت‌ها باشند.

همان‌طور که می‌بینید، حتی ساده‌ترین عبارت‌ها و طرح‌های روی پول‌ها هم داستان‌های بسیاری در دل خود پنهان کرده‌اند و به ما کمک می‌کنند تا حساسیت‌ها و دغدغه‌های دوره‌های تاریخی مختلف را بهتر بشناسیم و درک کنیم.

طراحی اسکانس یورو |‌ یک چالش بزرگ سیاسی و فرهنگی

پیچیدگی‌های طراحی اسکناس و انتخاب طرح‌های روی پول، صرفاً در هزاره‌های قبل نبوده و تا همین امروز هم باقی مانده است. طراحی اسکناس یورو یکی از نمونه‌های متأخر و جالب در این زمینه است.

این که چند کشور اقتصاد خود را به یکدیگر گره بزنند، اصلاً ساده نیست و همه می‌دانیم که به برنامه‌ریزی بسیار دقیق نیاز دارد. بانک‌های مرکزی کشورها باید همهٔ سناریوهای محتمل را پیش‌بینی کرده و برای آن‌ها چاره‌اندیشی کنند. اما ماجرا این‌جاست که همهٔ این پیچیدگی‌ها اقتصادی نیست. پیچیدگی‌های فرهنگی و سیاسی هم مهمند. کافی است تصور کنید این کشورها چند دهه قبل، درگیر جنگ با یکدیگر بوده‌اند و اکنون می‌خواهند هویت اقتصادی واحدی خلق کنند.

در نیمهٔ سال ۱۹۹۲ مجمعی از بانک‌های مرکزی دوازده کشور اروپایی تشکیل شد تا دربارهٔ چاپ و انتشار یک پول مشترک اروپایی تصمیم بگیرد (+). این تعامل‌ها تا فوریهٔ سال ۱۹۹۶ که رسماً فاز طراحی مفهومی اسکناس‌ها آغاز شد ادامه داشت.

یکی از چالش‌های مهم این بود که طرح اسکناس‌ها چگونه باشد و از چه نمادهایی روی آن‌ها استفاده شود؟

فرض کنید روی یکی از اسکناس‌ها تصویری از برج ایفل ثبت می‌شد. مردم آلمان چه عکس‌العملی نشان می‌دادند؟ حالا به فرض که برای جبران،‌ روی یک اسکناس دیگر هم دروازهٔ براندنبورگ یا هر نماد دیگری از آلمان ثبت می‌شد. فنلاندی‌ها هم توقعات خود را داشتند. بانک‌های مرکزی دیدند که به هر شکلی نمادها را روی اسکناس‌ها پخش کنند، نهایتاً نارضایتی به وجود می‌‌آید و حتی شاید پول جدید با بحران مشروعیت مواجه شود.

این بود که تصمیم جالبی گرفتند: روی اسکناس‌ها هیچ نمادی از هیچ کشور اروپایی ثبت نشود!

تصمیم گرفته شد در طراحی اسکناس‌ها از دوره‌های فرهنگی و هنری متعددی که اروپا سپری کرده استفاده شود. برای پنج یورویی نمادهای کلاسیک، برای ده یورویی نمادهای رومانِسک (رومی‌وار)، برای بیست یورویی نمادهای گوتیک، برای پنجاه یورویی نمادهای رنسانس، برای صد یورویی نمادهای باروک و روکوکو، برای دویست‌ یورویی نمادهای آهن و شیشه و نهایتاً برای پانصد یورویی معماری مدرن قرن بیستم انتخاب شد (+).

انستیتو پولی اروپا (EMI) طی سال ۱۹۹۶ طرح‌های متعددی از طراحان اسکناس دریافت کرد و گروهی از داوران آن‌ها را ارزیابی کردند. علاوه بر این، یک نظرسنجی هم از حدود ۲۰۰۰ نفر در سراسر اروپا دربارهٔ طرح‌های منتخب انجام شد تا نظر مردم هم مشخص شود.

برندهٔ این رقابت‌ها یک طراح اتریشی به نام رابرت کالینا (Robert Kalina) بود. در طراحی اسکناس‌ها از در، پنجره و پل در طراحی‌ها استفاده شد که نمادی از باز شدن فضا، تعامل و همکاری محسوب می‌شود. اما جالب این‌جاست که این درها و پنجره‌ها و پل‌ها با این که به سبک‌های هنری اروپایی نزدیک بودند و کاملاً اروپایی به نظر می‌رسیدند، هیچ‌کدام در دنیای واقعی وجود نداشتند.

این المان‌ها ‌آن‌قدر معروف شدند که پل‌های روی اسکناس‌های یورو را به عنوان «Seven Fake Bridges» می‌شناسند.

رابرت کالینا در دفتر کار خود (عکس از OeNB/Roman Zach-Kiesling Wien)

کالینا بعداً در سال ۲۰۰۶ اسکناس منات کشور آذربایجان و در سال ۲۰۱۰ پوند سوریه را نیز طراحی کرد (+).

چند سال بعد از انتشار یورو، بانک مرکزی اروپا طراحی مجدد اسکناس‌های یورو را به راین‌هولد گشتتر (Reinhold Gerstetter) سپرد. یک طراح مستقل که اتفاقاً در رقابت‌ سال ۱۹۹۶ هم شرکت کرده و برنده نشده بود. هدف اصلی، افزایش جنبه‌های امنیتی اسکناس‌ها و کاهش احتمال تقلب بود. اما المان‌های گرافیکی – با وفاداری به طرح کالینا – کمی مدرن‌تر شد (+). بنابراین هنوز می‌توان گفت پایهٔ اصلی آن‌چه جهان به عنوان یورو می‌شناسد، کار رابرت کالیناست.

Marian Vejcik ©

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری تاریخچه پول و آینده آن به شما پیشنهاد می‌کند: