ترجمه کتاب انگلیسی به فارسی | سوالات متدوال و پاسخ متمم

آنچه در ادامه می‌خوانید

انتخاب کتاب برای ترجمه 

ترجمه در رزومه تحصیلی و کاری

ترجمه و حقوق صاحب اثر

کار کردن با ناشران ایرانی

سوالاتی که بعداً افزوده خواهند شد

چگونه کتاب مناسب برای ترجمه پیدا کنم؟

ایدئال این است که خودتان کتابی بخوانید و پس از این‌که از آن لذت بردید، به نتیجه برسید که لازم است جمع بزرگ‌تری آن را بخوانند. بسیاری از ترجمه‌های خوب و ماندگار جهان به این شیوه به وجود آمده‌اند.

اما قطعاً این تنها روش نیست.

روش دیگر این است که در موضوعی که با مبانی آن آشنا هستید، به سراغ اساتید، متخصصان و صاحب‌نظران بروید و ببینید چه کتابهایی را برای ترجمه پیشنهاد می‌کنند.

با این حال، این نکتهٔ مهم را فراموش نکنید که مترجمان خوب، کتابخوان‌های بسیار خوبی هستند و معمولاً با دست و ذهن خالی پروژهٔ‌ ترجمه را شروع نمی‌کنند. حتی اگر قصد دارید از دیگران مشورت بگیرید، حرفه‌ای‌تر، مودبانه‌تر و موثرتر است که یکی از کتابهایی را که خوانده و پسندیده‌اید نام ببرید و بگویید: «من این کتاب را خوانده‌ام و پسندیده‌ام. اگر قرار باشد کتابی در همین موضوع و با همین ساختار به فارسی ترجمه کنم، گزینهٔ‌ بهتری وجود دارد که من از آن مطلع نباشم؟»

از کجا بدانم کتابی قبلاً به فارسی ترجمه شده است یا نه؟

یکی از مطمئن‌ترین روش‌ها برای این کار جستجو در سایت کتابخانه ملی است. اما به خاطر داشته باشید که نهایتاً باز هم خوب است بازار را بررسی کنید. گاهی اوقات کتابی قبلاً ترجمه شده و دیگر در بازار نیست.

گاهی هم ممکن است با اشتباهات کوچک در تعیین پارامترهای جستجو، به اشتباه فکر کنید کتاب ترجمه نشده است.

توضیحات بیشتر دربارهٔ روش جستجو را در صفحهٔ راهنمای جستجو در سایت کتابخانه ملی بخوانید.

معیار متمم برای تنظیم فهرست کتابهای پیشنهادی برای ترجمه چیست؟

متمم یک سایت تخصصی در زمینهٔ‌ ترجمه کتاب نیست. متمم حتی با وجودی که بخش‌هایی برای معرفی کتابهای مدیریت، کتابهای روانشناسی و کتابهای توسعه فردی دارد، حتی یک سایت تخصصی معرفی کتاب هم محسوب نمی‌شود.

ما صرفاً به سراغ کتابهایی می‌رویم که به درس‌های متمم مربوط باشند. این کتاب‌ها سه دسته‌اند:

• کتابهایی که در تدوین درس‌ها از آن‌ها بهره می‌بریم.
• کتابهایی که منبع متمم نیستند، اما همسو با درس‌های متمم هستند و خواندن‌شان مفید است.
• کتابهایی که پیشنهاد می‌کنیم آن‌ها را نخوانید. یا کتابهایی که خواندنی‌اند. اما ضعف‌هایی دارند که باید به آن‌ها توجه داشته باشید.

اگر کتابی در دو دستهٔ‌ اول باشد و به فارسی ترجمه نشده باشد، ما آن را در فهرست کتابهای پیشنهادی برای ترجمه قرار می‌دهیم.

البته ما به تعداد مخاطبان کتابها هم توجه می‌کنیم (بر اساس حدس خودمان، شناخت از بازار و فروش کتابهای مشابه). بنابراین اگر می‌بینید کتابی را در متمم معرفی و تحسین کرده‌ایم، اما آن را در فهرست کتابهای پیشنهادی برای ترجمه قرار نداده‌ایم، احتمالاً به علت محدود بودن تعداد مخاطبان آن است (به قضاوت متمم).

آیا سایت Goodreads منبع مناسبی جهت انتخاب کتاب برای ترجمه است؟

برای «انتخاب نهایی» کتاب نه. اما گودریدز ابزار مناسبی برای پیدا کردن «گزینه‌های مناسب ترجمه» است. این سایت به دو شکل می‌تواند به شما کمک کند:

پیدا کردن کتابهای مشابه و مرتبط برای ترجمه: اگر کتاب مشخصی را پسندیده‌اید، با استفاده از فهرست کتابهای منتشر شده در گودریدز و همین‌طور کتابهای مرتبطی که این سایت پیشنهاد می‌کند، گزینه‌های مشابه و مرتبط با آن را بیابید. شیوهٔ عملکرد سیستم توصیه‌گر سایت گودریدز با آمازون یکسان نیست. ضمن این‌که اگر کتابها به اندازهٔ کافی پرخواننده باشند، گاهی پیشنهادهای مناسب‌تری از آمازون ارائه می‌کند. بنابراین برای پیدا کردن کتابهای مشابه به پیشنهادهای آمازون اکتفا نکنید.

بررسی نظرات خوانندن کتاب: کمک دیگر گودریدز، بررسی امتیازی است که کاربران به کتابها می‌دهند. کاربران گودریدز معمولاً سخت‌گیرتر از کاربران آمازون هستند. روبات‌های امتیازدهنده و فریبکاری در امتیازدهی هم در آمازون رایج‌تر از گودریدز است. بنابراین اگر یکی از معیارهایتان برای ترجمه کتاب این است که خوانندگان دیگر چه نظری داشته‌اند، گودریدز می‌تواند کمک‌کننده باشد.

آیا ترجمه کتاب برای رزومه تحصیلی مفید است؟

• ترجمه کتاب معمولاً برای رزومه تحصیلی مفید است. البته در اغلب موارد، اعتبار آن به اندازهٔ انتشار مقاله نیست.
• ترجمه کتاب در روزمه‌ای که به موسسات بین‌المللی ارسال می‌کنید، وقتی ارزشمند است که حقوق مولف / ناشر اصلی پرداخت شده باشد.
• معمولاً سطح کتابی که ترجمه کرده‌اید، به معیاری برای قضاوت در مورد سطح علمی خودتان تبدیل می‌شود. اگر کتابی که ترجمه کرده‌اید بازاری یا ضعیف تلقی می‌شود، ممکن است بهتر باشد از اشاره به آن در رزومهٔ خود صرف‌نظر کنید.

آیا ترجمه کتاب برای رزومه شغلی و حرفه‌ای مفید است؟

• اگر کتابی که ترجمه می‌کنید از اعتبار بالایی برخوردار باشد، ترجمهٔ آن نقطهٔ درخشانی در رزومهٔ شما محسوب می‌شود. همین امروز هم نمونه‌های متعددی از ادیبان، پزشکان، فیزیکدانان و فیلسوفان را در کشورمان داریم که اعتبار اولیهٔ حرفه‌ای‌شان را با ترجمهٔ آثار مطرح جهانی به دست آورده‌اند.
• مانند سوال قبل، در این‌جا هم پرداخت حقوق مالک اثر مهم است. به‌ویژه اگر قصد دارید در بیرون از کشور هم به این کار خود اشاره کنید.
• اگر قصد دارید رزومه خود را برای استخدام ارسال کنید، مطمئن شوید که کتابی که ترجمه کرده‌اید به زمینهٔ فعالیت آن شرکت ربط دارد. ممکن است ترجمهٔ کتاب غیرمرتبط، نکته‌ای مثبت تلقی نشده یا حتی نقطه ضعف تلقی شود. یعنی این تصور شکل بگیرد که حوزهٔ اصلی علاقهٔ شما خارج از حیطهٔ شغلی‌تان است (این حق شماست که علاقهٔ اصلی زندگی‌تان بیرون از حوزهٔ شغلی‌تان باشد. همان‌طور که حق کارفرماست که به استخدام کسی مثل شما علاقه نداشته باشد).

چه کسی باید حقوق صاحب اثر را پرداخت کند؟‌ مترجم یا ناشر؟

از نظر حقوقی تفاوتی ندارد. چه مترجم و چه ناشر می‌توانند برای کسب اجازه از صاحب اثر اقدام کرده و در صورت توافق، حقوق صاحب اثر را پرداخت کنند.

اما اگر قصد داشته باشید کتابی را که ناشری معتبر منتشر کرده ترجمه کنید، منطقی‌تر است ناشر شما اقدام کند و مکاتبات و هماهنگی‌ها را انجام دهد. بسیاری از ناشران بزرگ ترجیح می‌دهند با ناشر کار کنند تا مترجم.

علت هم واضح است. در صورتی که مشکلی در اجرای توافق پیش بیاید، پیگیری حقوقی یک ناشر ساده‌تر است و راحت‌تر به نتیجه می‌رسد.

من به نویسنده ایمیل زده‌ام و او با ترجمه کتابش به فارسی موافقت کرده است. این کافی است؟

از موارد استثناء که بگذریم،‌ معمولاً حق انتشار را باید از ناشر بخرید. درست است که مولف کتاب را تألیف کرده است. اما مالکیت حقوقی اثر معمولاً با ناشر است. بنابراین در عین این‌که ناشر موظف است حقوق مولف را در چارچوب قرارداد تأمین کند، مولف حقی فراتر از آن‌چه در قرارداد با ناشر تعیین شده ندارد.

حتی بسیاری از ناشران در قرارداد نشر، حق بازنشر و بازتولید اثر در رسانه‌های دیگر را هم در اختیار می‌گیرند. یعنی کم نیستند قراردادهایی که طبق آن‌ها اگر یک نویسنده (یا مترجم)، کتاب خودش را با صدای خودش بخواند و در قالب صوت در وب‌سایت یا کانال تلگرامی‌اش منتشر کند، در صورت شکایت ناشر تحت تعقیب قرار می‌گیرد.

ناشری به من پیشنهاد کرده کتابی را ترجمه کنم. آن‌ها حقوق (رایت) اثر را هم خریده‌‌اند. دیگر مشکلی وجود ندارد؟ 

اگر برایتان مهم است که کاری حرفه‌ای انجام دهید، حتماً از ناشر بخواهید قرارداد مربوط به خرید حقوق نشر آن کتاب را نشان‌تان دهد. ایدئال این است که ناشر اصلی این قرارداد را امضا کرده باشد.

اما در اغلب موارد، خصوصاً در مورد کشور ما، دفاتر واسطه این کار را انجام می‌دهند. مثلاً ناشر آمریکایی یا انگلیسی قراردادی با یک شرکت در لبنان، امارات، مصر یا کشورهایی از این دست دارد و آن شرکت را کارگزار (agent) و گاه نماینده (representative) خود معرفی می‌کند.

در چنین شرایطی، ایدئال این است که نامه یا تأییدیه‌ای از ناشر اصلی وجود داشته باشد که نشان دهد این کارگزار را تأیید می‌کند.

مشکلی که در مورد کارگزارها وجود دارد این است که گاهی بدون اطلاع ناشر اصلی یا خارج از توافقی که با ناشر اصلی دارند، حقوق نشر کتاب را می‌فروشند. یعنی بعداً متوجه می‌شوید در عین این‌که پولی به عنوان رایت (right) پرداخت کرده‌اید، عملاً حق انتشار ترجمه را در اختیار ندارید.

حرفه‌ای‌ترین راه این است که اگر قرارداد با یک دفتر واسط امضا شده، نسخه‌ای از آن را برای ناشر اصلی بفرستید و استعلام بگیرید.

حالا واقعاً لازم است برای کتابی که ترجمه می‌کنم، حق ترجمه را از ناشر اصلی بگیرم؟ 

پاسخ به این سوال ساده نیست و به معیارهای مد نظر شما بستگی دارد.

اگر حق ترجمه کتاب را از ناشر اصلی نخرید، در اغلب موارد از نظر قانونی جرمی مرتکب نشده‌اید. چون مهم‌ترین توافق بین‌المللی که از آثار مولفان و مصنفان حمایت می‌کند، کنوانسیون برن (Berne Convention) است که ایران عضو آن نیست.

البته کنوانسیون دیگری هم در حوزهٔ کپی‌رایت به نام کنوانسیون جهانی کپی‌رایت (Universal Copyright Convention) وجود دارد که بعد از برن و در سال ۱۹۵۲ شکل گرفت. این کنوانسیون بعداً در ۱۹۷۱ بازبینی شده و سخت‌گیرانه‌تر شد. ایران در دوران محمدرضا پهلوی پس از بازبینی ۱۹۷۱، تصمیم گرفت عضو کنوانسیون شود. اما فقط توافق اولیه (۱۹۵۲) را امضا کرد تا نسخهٔ بازبینی‌شدهٔ ۱۹۷۱ را بعداً بررسی کند. این فرصت دیگر به وجود نیامد و جمهوری اسلامی نه بازبینی‌ها را بررسی کرد و نه به کنوانسیون برن ملحق شد.

نهایتاً به تدریج UCC کارکرد خود را از دست داد (چون ضمانت‌ اجرایی نداشت و چارچوب آن هم قدیمی بود) و همه به سراغ همان کنوانسیون برن رفتند. ایران هم که از ابتدا عضو برن نشده بود، دیگر خود را متعهد به هیچ‌یک از اصول جهانی کپی‌رایت ندید.

هم‌اکنون کنوانسیون برن ۱۷۶ عضو دارد. افغانستان و جمهوری کریباتی از جمله آخرین اعضایی هستند که حوالی سال ۲۰۱۸ آخرین الحاقیهٔ‌ آن را امضا کرده‌اند (+).

در عین حال، قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان که در سال ۱۳۴۸ تصویب شده، قانونی مترقی است که هنوز هم مبنای اصلی حمایت از صاحبان آثار در ایران است.

و اکنون در وضعیت طنزآمیزی قرار داریم که شما می‌توانید بدون رضایت صاحب اثر در آمریکا،‌ اروپا یا هر کشور دیگر، اثر او را به فارسی ترجمه کنید و او هم نمی‌تواند پیگیری کند. اما اگر کسی همین ترجمهٔ بی‌مجوز شما را بازنشر یا بازتولید کند، با تبعات حقوقی جدی مواجه می‌شود.

خلاصه این‌که از نظر حقوقی، اگر قصد هیچ نوع فعالیتی در بیرون کشور ندارید، می‌توانید به خرید رایت بی‌توجه باشید. اما طبیعتاً هم‌چنان از نظر اخلاقی کار درستی انجام نداده‌اید.

اما به این نکته هم توجه داشته باشید که قیمت کتاب در ایران (اگر آن را دلاری در نظر بگیریم)‌ بسیار ناچیز است. بنابراین بسیاری از ناشران بین‌المللی، منافع اقتصادی چاپ اثر در ایران را چندان جدی نمی‌گیرند و به سادگی با مبلغی قابل‌تحمل، مجوز انتشار ترجمهٔ اثر را اعطا می‌کنند (به همین علت، اخیراً ترجمه با مجوز ناشر اصلی رایج‌تر از قبل است).

وقتی هزینهٔ خرید رایت به این علت پایین است، حیف است بار اخلاقی آن را تحمل کنید.

آیا ناشران انتظار دارند در همان ابتدا ترجمهٔ کامل کتاب را به آن‌ها ارائه دهم؟

کاملاً بستگی به ناشر و رابطهٔ شما با ناشر دارد. وقتی سابقهٔ کار مترجمان زیاد می‌شود و رابطهٔ نزدیک‌تری با ناشر پیدا می‌کنند، گاهی پیشنهاد ترجمه از طرف ناشر است. یعنی عملاً وقتی هنوز حتی یک صفحه هم ترجمه نشده، توافق شفاهی انجام می‌شود یا حتی قرارداد ترجمه با پیش‌پرداخت منعقد می‌شود.

اما شکل متعارف رابطه – وقتی این نوع دوستی‌های نزدیک و اعتماد متقابل وجود ندارد – این است که مترجم، یک فصل را به عنوان نمونه به ناشر تحویل داده و سپس برای ادامهٔ کار توافق شود.

در عین حال، مشکل دیگری هم وجود دارد: این روزها بسیاری از مترجمان در کشورمان کار ترجمه را برای درآمد آن انجام نمی‌دهند (چون این درآمد ناچیز است). انگیزهٔ بسیاری از مترجمان، لذت شخصی، کسب اعتبار و یا ایجاد یک جریان درآمدی بسیار کوچک و جانبی است. به همین علت، زیاد پیش می‌آید که مترجم کار را شروع کند و بعداً حوصله نداشته باشد آن را به پایان برساند و ترجمه را نیمه‌کاره رها کند.

ناشرانی که چنین تجربه‌های تلخی با مترجمان داشته‌اند، معمولاً به نتیجه رسیده‌اند که بهتر است تا نسخهٔ کامل ترجمه فارسی را دریافت نکرده‌اند، هیچ نوع توافقی با مترجم شکل نگیرد.

در چه مرحله‌ای باید سراغ ویراستار بروم؟

این کار یک روش غلط دارد و یک روش درست. و متأسفانه در کشور ما بیشتر روش غلط آن رایج است.

روش غلط این است که بعد از این‌که کار به پایان رسید، مترجم کتاب را به ناشر تحویل داده و ناشر کار را در اختیار ویراستار قرار دهد. معمولاً در این مرحله ویراستار اصلاحات لازم را اعمال می‌کند و چون در برخی موارد لازم است متن با نظر نویسنده اصلاح شود، متن را با مشخص کردن بخش‌های مشکل‌دار و نیز پیشنهادهایی برای اصلاح برای مترجم ارسال می‌کند. معمولاً بعد از چند بار رفت و برگشت، متن نهایی می‌شود.

روش درست این است که مترجم ابتدا یک چارچوب راهنما (guideline) از ناشر/ویراستار دریافت کند. در این چارچوب، حساسیت‌های اصلی ناشر مشخص شود (از جمله این‌که معادل‌یابی چگونه انجام می‌شود و معیار انتخاب واژگان، پیشنهادهای فرهنگستان است یا زبان رایج؟ و نیز این‌که ناشر و ویراستار چه خط‌قرمز‌هایی در ترجمه دارند).

سپس مترجم یک فصل را ترجمه می‌کند و در اختیار ناشر/ویراستار قرار می‌دهد و بازخورد می‌گیرد. این کار باعث می‌شود ترجمهٔ فصل‌های بعد روان‌تر باشد و کار بهتر و با دردسر کمتر پیش برود. مزیت دیگر هم این است که سبک نگارش مترجم به تدریج بهتر می‌شود. بنابراین در ترجمه‌های بعدی، دردسر کمتری برای خود و ناشر ایجاد خواهد کرد (وقتی کار تمام می‌شود و به دست ویراستار می‌رسد، مترجم معمولاً انگیزه‌ای برای بررسی دقیق اصلاحات پیشنهادی ندارد. بنابراین صرفاً سعی می‌کند در کوتاه‌ترین زمان، کار را اصطلاحاً «ببندد» و به ناشر/ویراستار برگرداند.

این‌که چرا در عمل چنین رویه‌ای کمتر طی می‌شود علل متعددی دارد. یکی از علت‌ها، همان چیزی است که در پاسخ پرسش قبل گفتیم. چون ناشر مطمئن نیست همکاری‌اش با مترجمان بلندمدت خواهد بود، انگیزه چندانی برای این کار ندارد. علت دیگر را هم باید در سبک کار بسیاری از ویراستاران دانست که حوصلهٔ چانه‌زنی با مترجم را ندارد. آن‌ها ترجیح می‌دهند کار را تحویل گرفته، در خلوت خود بروند. ویرایش را انجام داده و برگردانند.

هزینهٔ ویرایش بر عهدهٔ من است یا ناشر؟

معمولاً هزینهٔ ویرایش بر عهدهٔ ناشر است. اما (و این اما بسیار مهم است) به شرطی که کار شما در نقش مترجم از حداقل کیفیت بهره‌مند باشد. ویراستار، مترجم نیست. نویسنده هم نیست. بلکه صرفاً کار آرایش و پیرایش متن و نزدیک کردن آن به زبان مناسب را بر عهده دارد.

اگر شما نتوانسته‌ باشید حرف نویسنده را به درستی بیان کنید و صرفاً کلمه‌ها را به هم چسبانده و جمله‌هایی نامفهوم خلق کرده باشید، نباید انتظار داشته باشید ویراستار وظیفهٔ ناتمام شما را انجام دهد. تبدیل جملهٔ انگلیسی (یا هر زبان دیگر) به زبان مقصد، کاری همراه با زحمت فراوان، فشار فکری و حتی درد و رنج است. وظیفهٔ‌ مترجم دقیقاً تحمل همین سختی‌هاست. نمی‌توانید آن‌ها را به ویراستار تفویض کنید.

در مواردی که مترجم در این زمینه کوتاهی کند، ممکن است ناشر به شکل‌های مختلف این مشکل را جبران کند (توقف همکاری، واگذار کردن بخشی از هزینهٔ ویراستار به مترجم و یا درخواست از مترجم برای استخدام یک ویراستار دیگر برای ویرایش اولیه و سپس تحویل متن به ناشر برای ویرایش نهایی).

پرسش‌های دیگری که در آینده به این صفحه افزوده خواهند شد:

• مهارتهای لازم برای ترجمه کتاب غیرداستانی چیست؟
• آیا واقعاً لازم است برای ترجمه به موضوع کتاب تسلط کامل داشته باشم؟
• چگونه دایره واژگان تخصصی‌ خودم را برای ترجمه گسترش دهم؟
• آیا استفاده از ترجمهٔ ماشینی (با هوش مصنوعی مولد و مدلهای بزرگ زبانی) را پیشنهاد می‌کنید؟
• چگونه با اصطلاحات تخصصی در ترجمه برخورد کنم؟
• بازار ترجمه کتاب غیرداستانی در ایران چه وضعی دارد؟ آینده این بازار (به‌ویژه با رواج یافتن هوش مصنوعی)‌ چگونه خواهد بود؟
• درآمد ترجمه کتاب چقدر است؟ (ناشران برای ترجمه کتاب غیرداستانی چقدر پرداخت می‌کنند؟)
• آیا می‌شود به ترجمه کتابها (انگلیسی به فارسی) به عنوان شغل نگاه کنم؟
• بهترین ژانرهای کتاب غیرداستانی برای ترجمه چیست؟