کتاب خواب آشفته نفت | محمدعلی موحد

زبان مادری من فارسی نبوده است و من زبان فارسی را بعداً آموختم.

آدم وقتی زبانی را بیاموزد، با قواعدی یاد می‌گیرد و چون صاحبِ آن زبان نیست، خود را ملتزم به رعایت آن قواعد می‌داند.

کسی که صاحب زبان است، به خودش حق تصرف می‌دهد و بی‌باک راجع به زبان عمل کند؛ من این طور نبوده و نیستم.

همچنین من اشتغال خاطری با مولانا داشتم. از یکی از دکترهای ترک شنیدم که از مرحوم فروزان‌فر نقل می‌کرد که فروزان‌فر گفته من فارسی را از مولانا دوباره آموختم. اگر او دوباره آموخته باشد، وضعیت من روشن است!

دولت ایران از طرف‌های مذاکره دو چیز اساسی می‌خواست: یکی آن‌که مانند ونزوئلا از پنجاه درصد منافع برخوردار گردد، دوم آن‌که توافق تازه – هر چه باشد – هر پانزده‌سال یک بار مورد تجدیدنظر قرار گیرد.

تأکید بر اصل تنصیف منافع بر اساس توصیه‌ای بود که از کارشناسان نفتی آمریکایی دریافت می‌شد و پیشنهاد تجدیدنظر در هر دوره‌ی پانزده‌ساله چیزی بود که مشاورین حقوقی و به‌ویژه پروفسور ژیدل درباره‌ی آن تأکید می‌کردند.

حسین پیرنیا رئیس اداره‌ی نفت و امتیازات وزارت دارایی نیز که در مذاکرات در کنار گلشائیان جا داشت در باب به‌کار گرفتن ایرانیان در پست‌های فنی و اداری و تقلیل تعداد کارمندان خارجی نفت، اصرار می‌ورزید.

پیشینیان ما گفته بودند که نفت نشان از آشفتگی‌ها و درگیری‌ها دارد. هر که نفت در خواب بیند به مصیبتی گرفتار آید. نفت زن بی‌حفاظِ بلایه‌کار است که سر کردن با او دشوار است.

اگر از دست بگذاری و غفلت کنی چه‌ها که نکند! نفت مال حرام بی‌سرانجام است. بدنامی دارد و عاقبت ندارد. خواب نفت خبر می‌دهد که گرفتاریِ سیاسی (نائبه من سلطان) در راه است!

ما می‌گفتیم که این حرف‌ها خرافات است. می‌گفتیم که این مدعیان تعبیر خواب در دنیای قدیم گرفتار اوهام خویش بوده‌اند.

نفت و فساد و بدبختی؟ نفت و جنگ و زد و خورد؟ این حرف‌ها یعنی چه؟ از آن‌گاه که در اوایل قرن بوی نفت از این منطقه برخاست دیدیم که پیران ما راست می‌گفته‌اند و آن‌گاه که در اواخر قرن درهای دوزخ بر فراز خلیج فارس باز شد و غریو سهمگین آتشبارها و نهیب سقوط موشک‌ها سایه‌ی وحشت و مرگ بر آب‌های نیلگون افکند، نه‌تنها مسافران هواپیمای ایرباس که همه‌ی ماهیان دریا و اشتران صحرا و نخلستان‌های بصره و نیزارهای بطایح نیز دریافتند که نفت چگونه ممکن است به جنگ و زد و خورد و آفت و بلا تعبیر شود!

نیست آن سوتر ز عبّادان دهی

سابقه‌ی من با نفت برمی‌گردد به همان ایام که زمان ‌آغاز و اوج‌گیری ماجراهای این دفتر است. سفری داشتم به آبادان، سفری که از بد حادثه بود و نه از سر شوق و رغبت.

… آبادان را من از سفر‌نامه‌ی ناصر خسرو می‌شناختم. او در بصره به قایق نشسته و پس از سه روز راه از مسیر رودخانه به آبادان رسیده بود؛ راهی که می‌گوید هر دو سوی آن «باغ و بوستان و کوشک و منظر» بود. ناصر آبادان را جزیره‌ای تصویر می‌کند بر کنارِ دریا در میان دو شاخه‌ی شط: «از هیچ جانب به عبّادان نتوان شد الّا به آب گذر کنند و جانب جنوبی عبّادان خود دریای محیط است که چون مدّ بالا باشد تا دیوار عبّادان آب بگیرد و چون جزر شود کمتر از دو فرسنگ دور شود.»

… عرب‌ها آبادان را آخرِ آبادانی می‌دانستند و منوچهری از قول آن‌ها گفته است: «نیست آن‌سوتر ز عبّادان دهی.»

یک شاعر اسپانیایی که از اندلس به آبادان رفته است، به همشهریان خود پیام می‌فرستد که اینک پایش به آن سر دنیا رسیده است و آبادان را جایی معرفی می‌کند که در آن پاره‌نانی را باید هدیه تلقی کرد و جرعه آبی را باید به پول خرید.

معلوم است که به شاعر در آبادان بسیار بد گذشته است.

… در آبادانی که من دیدم از آن عوالم خبری نبود. از یک سو روی آب تا چشم کار می‌کرد کشتی‌های نفت‌کش را می‌دیدی که پشت سر هم لنگر انداخته بودند و منتظر تا به نوبت پیش‌ آیند و شکم خالی خود را از نفت پر کنند و باز در دریا ناپدید شوند.

و از سوی دیگر روی خاک، موسسه‌ی عظیمی که بزرگ‌ترین پالایشگاه آن روز جهان بود، در چهار میلیون مترمربع مساحت، بیست و چهار ساعته بر خورد می‌پیچید و نفیر می‌کشید و دود و آتش و بوی غلیظ نفت در فضا می‌پراکند و اتومبیل‌ها و اتوبوس‌ها و کامیون‌هایی که دور و بر پالایشگاه در تکاپو بودند.