تفکر تاملی (بازاندیشی) یعنی چه؟ | چرا باید این شکل از فکر کردن را یاد بگیریم؟

آیا تا به حال پیش آمده که در یک جلسهٔ کاری یا مهمانی دوستانه، حرفی بزنید که بعداً از گفتنش پشیمان شوید؟

آیا پیش آمده که در یک فروشگاه، بعد از گفتگوی طولانی و پینگ‌پونگی با فروشنده، نهایتاً کالایی را بخرید. اما وقتی به خانه می‌رسید، از خود بپرسید: «واقعاً چه شد این کالا را خریدم؟»

آیا این تجربه را داشته‌اید که با کسی شریک شوید و وقتی همکاری‌تان به بن‌بست رسید، روزهای نخست همکاری را مرور کنید و به خود بگویید: «آن روزها چه حال‌و‌هوایی داشتم و چه فکر‌هایی در سرم بود که تصمیم گرفتم با فلانی شریک شوم؟»

بعید است چنین تجربیاتی نداشته باشید. این نوع فکر کردن به گذشته را «بازاندیشی / Reflection» و گاه «تأمل» می‌نامند. «تفکر بازاندیشانه» یا «تفکر تأملی» هم اصطلاح دیگری است که برای آن به کار می‌رود (ترجمهٔ Reflective Thinking).

اگر توسعه فردی، حرفه ای گری، یادگیری و رشد شخصی برایتان مهم و جدی است، چاره‌ای ندارید جز این‌که بازاندیشی و مهارت تفکر تأملی را به بهترین شکل ممکن بیاموزید و در خود تقویت کنید.

توجه کنید که بازاندیشی با مرور خاطرات تفاوت دارد:

بنابراین اگر تا کنون با اصطلاحات «تفکر استراتژیک»، «تفکر سیستمی» و «تفکر نقاد» آشنا بودید، در ذهن خود «بازاندیشی» یا «تفکر تأملی» را هم به فهرست انواع شیوه‌های تفکر اضافه کنید.

یکی از پایه‌های اصلی دوره فکر کردن با نوشتن، همین شیوهٔ‌ تفکر تأملی است و در ادامهٔ درس‌های این دوره بارها از زوایای مختلف به آن خواهیم پرداخت. اما فعلاً کمی دربارهٔ‌ معنای تفکر تأملی و اندکی هم دربارهٔ فواید این شکل از تفکر صحبت می‌کنیم.

تعریف بازاندیشی (تفکر تأملی)‌ چیست؟

بازاندیشی، مفهومی بسیار قدیمی است و حتی در ادبیات مذهبی هم همواره توصیه به آن را می‌بینیم (+): حاسِبوا أنْفُسَکُم قَبلَ أنْ تُحاسَبوا ، و زِنوها قَبلَ أنْ تُوزَنوا (به حساب خود برسید، پیش از آن‌ که به حساب‌تان برسند و خود را بسنجید پیش از آن که سنجیده شوید).

در دنیای مدرن هم اصطلاحات تأمل و بازاندیشی (reflection) در حرف‌های بسیاری از نویسندگان و صاحب‌نظران وجود دارد. امّا بر سر تعریف بازاندیشی و تفکر تأملی اتفاق‌نظر وجود ندارد. علاوه بر این، حتی در زمینهٔ هدف از بازاندیشی و موضوعاتی که باید درباره‌شان تأمل کنیم هم نظر یکسانی وجود ندارد.

واضح است که انتظار نداریم وقتی عالم دینی از بازاندیشی حرف می‌زند، منظورش با آن‌چه مدرس ریاضیات دربارهٔ «اهمیت بازاندیشی در حل مسئله» می‌گوید یکسان باشد. و نیز آن‌چه عالم دینی و مدرس ریاضیات تحت عنوان بازاندیشی می‌گویند، قاعدتاً ربط چندانی به آن‌چه روانشناسان دربارهٔ بازاندیشی می‌گویند نخواهد داشت.

با این حال، طی یک قرن اخیر که بازاندیشی و تفکر تأملی جای خود را میان دانشگاهیان باز کرده و ادبیات مرتبط با آن هم شکل گرفته، می‌توانیم دربارهٔ‌ بازاندیشی به‌شکلی حرف بزنیم که کم‌و‌بیش همهٔ این گروه‌ها را راضی کند:

چرا به تفکر تأملی نیاز داریم؟

دنیای ما هر روز شلوغ و شلوغ‌تر می‌شود. تراکم کارها و فعالیت‌ها آن‌قدر زیاد شده که به سختی می‌توانیم قدرت توجه خود را مدیریت کنیم. هنوز از اتفاق قبلی رد نشده‌ایم که اتفاق بعدی می‌افتد. هنوز خبر قبلی را نخوانده‌ایم که خبر بعدی منتشر می‌شود. هنوز درگیر خواندن یکی از مطالب منتشر‌شده در شبکه‌های اجتماعی هستیم که که دوستی مطلب دیگری را برایمان می‌فرستد.

زندگی به‌شدت روی دور تند رفته و زیر بمباران اتفاق‌ها، پیام‌ها و سیگنال‌هایی که حواس را پرت می‌کنند، فراموش می‌کنیم آن‌چه را انجام داده‌ایم یا در اطراف‌مان روی داده مرور کنیم.

نتیجه را هم کم‌و‌بیش دیده‌ایم: اشتباهات مشابه را بارها تکرار می‌کنیم. اتفاق‌های بد مشابه، بارها تکرار می‌شوند. از رابطه‌ای ناموفق بیرون می‌آییم و به رابطهٔ ناموفق دیگری وارد می‌شویم.

نهایت کاری که معمولاً‌ انجام می‌دهیم این است که سعی می‌کنیم دربارهٔ تصمیم‌ها و انتخاب‌های فعلی‌مان – که پیش رویمان هستند – بیشتر فکر کنیم. اما فکر کردن در لحظهٔ‌ حال دربارهٔ گزینه‌های فعلی، و اساساً‌ فکر کردن به آن‌چه دقیقاً در همین لحظه درگیرش هستیم، با فکر کردن به گذشته فرق دارد. احتمالاً جملهٔ معروف ویلیام باتلر ییتس را شنیده‌اید:

تا این‌جا فقط کمی دربارهٔ مفهوم بازاندیشی و تعریف تفکر تأملی حرف زدیم. این بحث جزئیات بیشتری دارد. در ادامه باید دربارهٔ فواید بازاندیشی و تفکر تأملی بیشتر صحبت کنیم تا کاملاً متقاعد شوید به این شیوهٔ تفکر نیاز دارید و هر چقدر هم فکر کنید فواید آن را تصور کنید، باز هم جنبه‌های مثبت دیگری وجود دارد که از چشم‌تان دور مانده است.

پس از آن به سراغ روشها و تکنیکهای بازاندیشی خواهیم رفت و خواهیم دید که وقتی تفکر تأملی با نوشتن همراه شود، چگونه می‌تواند به رشد فردی و اصلاح و تغییر مدل ذهنی ما کمک کند.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری فکر کردن به کمک نوشتن به شما پیشنهاد می‌کند: