کتاب متخصص اهل تأمل |‌ دونالد شون و روش تبدیل شدن به یک متخصص حرفه ای

نمی‌شود از تفکر تأملی (Reflective Thinking) حرف بزنیم و از دونالد شون (Donald Schon) صحبت نکنیم. دونالد شون، جان دیویی و دیوید کولب، سه نام اصلی این بحث هستند.

معمولاً ویژگی مشترک همهٔ افراد پیشتاز و جریان‌ساز این است که افق‌هایی دورتر را می‌دیده‌اند و حرف‌هایشان جلوتر از زمان خودشان بوده است. به همین علت، حتی چند دهه بعد از نگارش هم، خوانندگان خود را لابه‌لای نوشته‌هایشان شگفت‌زده می‌کنند. آثار دونالد شون هم این ویژگی را دارند.

معروف‌ترین اثر دونالد شون، کتاب The Reflective Practitioner است که در اوایل دههٔ هشتاد میلادی منتشر شد و می‌شود عنوان آن را به «متخصص اهل تأمل» یا «متخصص اهل بازاندیشی» ترجمه کرد. این کتاب، آغازگر جریانی از صدها کتاب و هزاران مقاله در سراسر جهان دربارهٔ تفکر تأملی شد که این جریان تا امروز هم ادامه دارد.

از آن‌جا که فکر کردن، با کیفیت و دقتی که دونالد شون می‌گوید، معمولاً از طریق نوشتن امکان‌پذیر است، عملاً افکار و ایده‌های دونالد شون به پای ثابت بحث فکر کردن با نوشتن هم تبدیل شده‌اند.

ما در متمم با این کتاب بسیار کار داریم و بارها به آن ارجاع خواهیم داد. بنابراین لازم بود به سبک همیشگی‌مان، صفحه‌ای مستقل را به معرفی «کتاب متخصص اهل تأمل» اختصاص دهیم.

بی‌اعتمادی به تخصص | هستهٔ اصلی کتاب دونالد شون

دونالد شون کتاب خود را حول یک دغدغه شکل داده است. دغدغه‌ای که با وجودی که نزدیک به نیم قرن قبل مطرح شده، بسیار نزدیک به فضای امروز زندگی ماست: بحران بی‌اعتمادی به متخصصان و دانش تخصصی.

خود شون در کنار تدریس، فعالیت در حوزهٔ طراحی شهری و کمک به سیاست‌گذاری در این زمینه، در حرفهٔ مشاوره مدیریت هم فعالیت می‌کرده و به کارخانجات و شرکت‌های صنعتی مشورت می‌داده است. به همین علت، از نزدیک می‌دیده که به‌تدریج اعتماد مردم و مدیران به خدمات حرفه‌ای رو به کاهش است.

این‌که شون آن زمان روندی را می‌دیده که بسیاری از ما فکر می‌کنیم پدیدهٔ سال‌های اخیر است، گواهی بر نگاه پیشرو و چشم تیزبین‌ اوست.

بحران دانش تخصصی چگونه به وجود آمده است؟

شون معتقد است که «متخصص بودن» میوهٔ عصر جدید و رونق تفکر علمی است. نگاه علمی با این اعتقاد که بسیاری از چیزها را می‌شود فرموله کرد، مدل‌ها و چارچوب‌هایی برای رشته‌های مختلف به وجود آورد و این باور شکل گرفت که بسیاری از تخصص‌ها را می‌توان با آموزش رسمی طی یک دورهٔ محدود در دانشگاه‌ها یا مراکز تخصصی آموزش داد. یعنی این مراکز می‌توانند:

• پزشکانی تربیت کنند که بسیاری از بیماری‌های مردم را درمان کنند
• وکلایی که فرمول‌ها و چارچوب‌های حقوقی را برای دفاع از حقوق موکلان خود به‌کار بگیرند
• معمارانی که پس از تحصیل و کسب تخصص بتوانند خدمات خود را به جامعه عرضه کنند
• روانشناسان و روانکاوانی که پس از چهار یا شش یا هفت سال درس دانشگاهی بتوانند به مراجعان خود در حل مشکلات‌شان کمک کنند
• مدیرانی که پس از گذراندن دوره‌های مدیریتی بتوانند کسب‌و‌کارهای خود را بهتر از قبل اداره کنند
• …

آیا این اتفاق در عمل افتاده؟ شون معتقد است در اغلب موارد نه. و در مواردی که هم که موفقیتی بوده، گسترده و فراگیر نبوده است. مشخص‌ترین شاهدش هم این که مردم صرفاً به خاطر این که کسی مدرکی از دانشگاه یا موسسات حرفه‌ای کسب کرده، حتی اگر در بالاترین سطح و با بهترین نمره و درجه باشد، اعتماد نمی‌کنند.

مردم از هم می‌پرسند که آیا فلانی وکیل خوبی است؟ یا فلان دکتر توانست بیماری شما را درمان کند؟ آیا جلساتی که با فلان روانشناس داشتی خوب بود؟ راضی بودی؟ و جالب این‌جاست که معمولاً در نهایت، زیاد پیش می‌آید که نظر خودشان را هم به نظر متخصص اضافه کنند:‌ فلانی گفت که این کار را بکن. البته من می‌گویم که …

جامعه، بنا بر مشاهدات شون، شاید به یک یا چند «متخصص» مشخص اعتماد داشته باشد،‌ اما به «متخصصان» اعتماد ندارد. به نظر می‌رسد که همه کم‌و‌بیش پذیرفته‌اند که بسیاری از تخصص‌ها فراتر از چیزی هستند که به شکل رسمی آموزش داده می‌شوند. نه این‌که دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی خود را به آموزش باکیفیت متعهد ندانند (که بسیاری از آن‌ها چنین تعهدی ندارند). بلکه به این علت که حتی اگر هم بخوانند، بخش مهمی از دانش تخصصی،‌ دانشی ضمنی و پنهان است که در قالب کلمه و فرمول نمی‌گنجد و هر متخصصی باید خودش به تدریج آن را فرا بگیرد. کاری که بسیاری از «متخصصان رسمی» انجام نمی‌دهند: یا نمی‌خواهند و یا بلد نیستند انجام دهند.

راهکار دونالد شون: آموزش و ترویج تفکر تأملی و بازاندیشی

شون در این‌جا یک راه‌حل سه‌بخشی را پیشنهاد می‌کند (تقسیم‌بندی از متمم است). بخش اول یک «تصمیم حرفه‌ای» است، بخش دوم «دانش حرفه‌ای» و بخش سوم «روش حرفه‌ای»:

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری فکر کردن به کمک نوشتن به شما پیشنهاد می‌کند: