استتار حیوانات در طبیعت

مشاهدهٔ استتار حیوانات در طبیعت همیشه برای انسان‌ها جذاب بوده است. حیوانات و جاوران مختلف طی صدها هزار سال با این شیوه توانسته‌اند خود از تهدید دشمنان حفظ کرده و امنیت را تجربه کنند.

لغت استتار به معنای «پوشیده و پنهان بودن» است. چنان‌که دیده‌ایم اهل ادبیات از «پیامِ مستتر در جمله» حرف می‌زنند. برخی خانواده‌ها هم نام دختران خود را مستوره می‌گذارند که به همین معنا اشاره دارد. اعراب امروزی از اصطلاح «سُتره» تقریباً معادل «پوشاک» استفاده می‌کنند (پوشاک = همهٔ ابزارهایی که ما برای پوشاندن بدن خود از آن‌ها استفاده می‌کنیم).

در زبان انگلیسی هم برای استتار از واژهٔ  Camouflage استفاده می‌‌کنند که ظاهراً ریشهٔ فرانسوی دارد و در گذشته برای توصیف دزدانی به کار می‌رفته که با لباس مبدّل سعی می‌کرده‌اند هویت خود را پنهان کنند.

چرا جانوران از استتار استفاده می‌کنند؟

جانوران به علت‌های مختلفی از استتار استفاده می‌کنند.

رایج‌ترین علت استتار، رفع تهدید شکارچیان است؛ چنان‌که قورباغه ممکن است با پنهان شدن در لابه‌لای برگ‌ها، جان خود را در مقابل شکارچیان بزرگ‌تر (مثلاً پرنده‌ها) حفظ کند. اما این تنها کارکرد استتار نیست.

گاهی هم حیوانات شکارچی با استفاده از تکنیک استتار خود را از چشم شکار پنهان می‌کنند. پلنگی که خود را لابه‌لای بافت زمین و درختان در بیابان و جنگل پنهان می‌کند، به این شیوه می‌تواند خود را به شکار بسیار نزدیک کرده و در فرصت مناسب به او حمله کند.

از جمله کاربردهای دیگر استتار می‌توان به پنهان شدن از دید جنس مخالف اشاره کرد. برخی از حیوانات، در زمانی که میل به جفت‌گیری ندارند، با استتار می‌توانند خود را از چشم جنس مخالف پنهان کنند و از حملهٔ آن‌ها در امان بمانند.

مکانیزم‌ها و تکنیک‌های استتار

بحث استتار آن‌قدر گسترده و پیچیده است که کتاب‌های متعددی درباره آن نوشته شده است.

از جملهٔ این کتاب‌ها می‌توان به کتاب کلک‌ها و فریب‌ها (Cheats and Deceits) و نیز کتاب مکانیزم‌ها و کارکردهای استتار حیوانات (Animal Camouflage) اشاره کرد.

بنابراین طبیعی است که در فضای محدود یک زنگ تفریح متمم نمی‌توانیم تمام این مکانیز‌ها و تکنیک‌ها را شرح دهیم.

اما در حد چند جمله می‌توان به برخی از مهم‌ترین مکانیزم‌های استتار اشاره کرد:

مستقر شدن در مکان مناسب: برخی حیوانات در محل‌هایی مستقر می‌شوند که با شکل و فرم بدن و رنگ پوست آن‌ها هم‌خوانی دارد. شاید جغدها را بتوان از جمله استادان این شکل از استتار دانست.

شکل خاص بدن: بعضی از جانوران در مسیر تکامل به شکلی رسیده‌اند که اساساً فرم‌ بدن‌شان به محیط زندگی‌شان شبیه شده است. یعنی لازم نیست به جای خاصی بروند یا نقطه‌ای را برای استتار پیدا کنند. آن‌ها تقریباً در بخش بزرگی از زندگی خود مستتر هستند. در تصویر‌هایی که در ادامهٔ این مطلب می‌آید، می‌توانید «برگ متحرک» یا «Walking Leaf» را ببینید. موجودی که اساساً تمام اندام‌هایش شبیه برگ و ساقهٔ برگ هستند و چون لابه‌لای شاخه‌های درختان زندگی می‌کند، تقریباً همیشه پنهان شده است.

تغییر رنگ: این تاکتیک استتار یکی از شناخته‌شده‌ترین روش‌هاست. معمولاً هم با شنیدن آن به یاد آفتاب‌پرست می‌افتیم. تعدادی از گونه‌های آفتاب‌پرست در زمانی که حس کنند خطری آن‌ها را تهدید می‌کند، می‌‌توانند رنگ خود را به رنگ محیط‌شان نزدیک کنند.

استفاده از اشیاء و امکانات موجود در محیط: این شیوه به طور خاص در میان حیوانات و جانوران دریایی رایج است و البته به آن‌ها محدود نیست. برخی از گونه‌های خرچنگ در عمق دریاها آشغال‌ها و زباله‌ها و لجن‌های محیط را روی سر خود می‌ریزند تا پنهان شوند. گونه‌های دیگری از موجودات دریایی هم هستند که زباله‌ها را به پوست خود می‌چسبانند و حتی گاهی اسکلت هم‌نوع‌های مردهٔ خود را روی سرشان می‌گذارند تا توقف و تردد در کف دریا برایشان کم‌خطرتر باشد (مثلاً توتیای دریایی که تصویرش را در همین مطلب خواهید دید).

چند نمونه از عکس استتار حیوانات

در عکس زیر می‌توانید برگ متحرک را ببینید. همان‌طور که در عکس دوم مشاهده می‌کنید، این جانور را به سختی می‌توان از برگ درختان تشخیص داد. عکاس عکس‌ها Ferdy Christant است:

در تصویر زیر (قسمت جلوی عکس) توتیای دریایی را می‌بینید که هر چه را پیدا کرده بر سرش ریخته تا به عنوان بخشی از کف اقیانوس دیده شود و به چشم شکارچیان نیاید. عکس‌های بیشتر از این حیوان را می‌توانید با جستجوی واژهٔ Sea Urchin در گوگل ببینید.

عکس قورباغه‌ای هم که Christian Ziegler ثبت کرده، بسیار معروف است و احتمالاً آن را دیده‌اید. اما باز هم ارزش دارد که نگاهی به آن بیندازیم (+):

حشره‌ای استرالیایی به نام Tropidoderus Childrenii (در فارسی به چوبک بچه ترجمه شده) هم از نظر توانایی استتار در میان برگ‌ها واقعاً جالب است:

.عنکبوت‌های گرگی (Wolf Spider) هم از جمله مثال‌های خوب و شناخته‌شده برای پدیدهٔ استتار حیوانات هستند. تصویر زیر را Piet Grobler ثبت کرده است:

استتار همیشه به معنای ناپدید شدن نیست. گاهی اوقات برخی جانوران خود را به شکل موجود دیگری نشان می‌دهند. این توانایی را هم زیرمجموعهٔ استتار در نظر می‌گیرند.

به عنوان مثال، طرح بال پروانه‌های جغدی به شکلی است که موجودات دیگر در نگاه اول آن را شبیه جغد می‌بینند.

با توجه به این‌که جغد می‌تواند بسیاری از جانوران کوچک‌تر از خودش را – که اتفاقاً شکارچی پروانه هم هستند – شکار کند، این شکارچیان با دیدن پروانهٔ جغدی فرار می‌کنند. تصور این‌که یک جغد به آن‌ها خیره شده، حتی آن‌قدر زمان برایشان باقی نمی‌گذارد که کمی دقیق‌تر نگاه کنند و متوجه شوند که صرفاً با یک پروانه روبه‌رو شده‌اند. عکسی که Ashley Duckett ثبت کرده، این ویژگی را به خوبی نشان می‌دهد:

دیدن این حشره که چوب متحرک (Walking Stick) نامیده می‌شود هم خالی از لطف نیست:

احتمالاً این نمونه‌های استتار هم برایتان جذاب خواهد بود (+):

امیدواریم سوژهٔ عکس را در تصویر بالا اشتباه نگرفته باشید.

در عکس زیر، بخشی از تصویر بالا حذف شده تا سوژه را بهتر ببینید:

به عنوان آخرین عکس، می‌توانید این‌جا هم دنبال سوژهٔ استتار بگردید: