سالیپسیزم (خودتنهاانگاری) |‌ شاید واقعاً هیچ‌کس جز شما در جهان نباشد!

از خواب بیدار می‌شوید. خانه را ترک می‌کنید و به چند رهگذری که در خیابان می‌بینید لبخند می‌زنید. آن‌ها هم لبخند می‌زنند و از کنارتان عبور می‌کنند. به محل کار می‌رسید. مدیرتان، تقریباً همان رفتارهای همیشگی را انجام می‌دهد. احوال‌پرسی می‌کند. کارهای روز گذشته را پیگیری می‌کند و کمی هم دربارهٔ برنامهٔ هفتهٔ بعد حرف می‌زند. پشت میز خود می‌نشینید و به ایمیل‌هایی که رسیده پاسخ می‌دهید.

ناگهان عنکبوت کوچکی را می‌بینید که بر روی صفحهٔ مانیتورتان در حال حرکت است. لحظاتی به آن خیره می‌شوید. هنوز تصمیم نگرفته‌اید که با او چکار کنید. آیا با کاغذ او را به گوشه‌ای از اتاق خواهید راند؟ یا از پنجره به بیرون پرت خواهید کرد؟

در همین حین، سوالی به ذهن‌تان می‌رسد: آیا این عنکبوت از این که به گوشه‌ای پرت شود ناراحت خواهد شد؟ آیا درد خواهد کشید؟ آیا اصلاً می‌فهمد که شما او را با ضربهٔ کاغذ پرت کرده‌اید؟ یا فکر می‌کند که باد و طوفانی آمده و او را با خود برده است؟

کم‌کم فکرهای دیگری به ذهن‌تان می‌رسد: از کجا معلوم که این عنکبوت، چیزی در حد یک روبات نباشد؟‌ یک روبات بیولوژیک پیشرفته.  همان‌طور که معدهٔ من متوجه نیست که در حال هضم غذاست، احتمال دارد این عنکبوت هم متوجه نباشد که در حال حرکت است. با چنین فرضی، احتمالاً نگاه متفاوتی به پشه‌ها خواهید داشت. حرکت آن‌ها در اطراف‌تان، بیشتر شبیه یک حملهٔ پهپادی است تا مواجهه با چند حشرهٔ موذی. با این حال، فرض جالبی است و می‌تواند شما را سرگرم کند. دکارت چنین تصوری از حیوانات داشت. او موجودات غیر از انسان را دارای ذهن نمی‌دانست. پس تا این‌جای بازی خیلی هم پرت جلو نرفته‌اید (یا لااقل کسان دیگری درگیر این بازی شده‌اند).

کمی بیشتر فکر می‌کنید و این فرض را بسط می‌دهید. از کجا معلوم که مدیرتان هم چیزی شبیه همین عنکبوت نباشد؟ یک روبات بیولوژیک کمی پیشرفته‌تر (با قابلیت تخریبی بیشتر و بدون کارکرد مثبت قابل‌تصور). همکاران و همسایگان و دوستان چطور؟

نکند شما تنها «ذهن» موجود در جهان باشید و هر آن‌چه در اطراف‌تان هست، یک سیستم مکانیکی-بیولوژیکی پیشرفته باشد؟

سالیسپسیزم یعنی چه؟

سالیپسیزم (Solipsism) که در متن‌های فارسی گاهی به شکل سولیپسیزم هم نوشته می‌شود، کلمه‌ای انگلیسی با ریشهٔ لاتین است که می‌توان آن را به شکل «منِ تنها» تعبیر کرد و در فارسی آن را به «خودتنهاانگاری» ترجمه کرده‌اند. ایدهٔ اصلی سالیپسیزم این است که فرد فکر کند هیچ «ذهن / Mind» دیگری جز او در جهان نیست و فقط اوست که جهان را به معنای واقعی کلمه «درک» می‌کند. اگر کسی چنین چیزی را باور داشته باشد، ناگزیر باید فرض کند موجودات دیگری که می‌بیند، چیزی شبیه خودآگاهی ندارند. حتی کسانی که ظاهراً شبیه خود او هستند، نسبت به خود، آگاه نیستند و صرفاً بر پایهٔ یک برنامه‌ریزی پیچیده و پیشرفته، شبیه یک انسان رفتار می‌کنند.

به نظر نمی‌رسد افراد زیادی برای مدت طولانی درگیر چنین ایده‌ای شده باشند. اما از سوی دیگر، افراد بسیاری ولو در حد چند دقیقه یا چند ساعت، به این تجربهٔ ذهنی اندیشیده‌اند.

دنیل دنت در کتاب انواع ذهن‌ها (Kinds of Minds) می‌گوید وقتی برای دانشجویانم توضیح دادم که در کودکی، مدت کوتاهی دچار چنین فکری شده بودم، حدود یک‌سوم کلاس گفتند که آن‌ها هم چنین تجربه‌ای را در مقطع کوتاهی داشته‌اند.شاید به همین علت است که داستان‌ها و فیلم‌های علمی-تخیلی متعددی با این بن‌مایه (یا ایده‌هایی شبیه آن) ساخته شده و معمولاً هم مورد استقبال قرار گرفته‌اند.

با وجودی که سالیپسیزم باورپذیر نیست، اما یک تجربهٔ‌ ذهنی ارزشمند است. چون به واسطهٔ آن می‌توان به پرسش‌های بسیاری فکر کرد. پرسش‌هایی که اگر چه فرضی و تئوریک هستند، اما بعضاً روی تصمیم‌ها و رفتارهای ما در زندگی روزمره تأثیر می‌گذارند.

چند پرسش مرتبط با خودتنهاانگاری

بحث خودتنهاانگاری به شکل‌های مختلف در کتاب‌ها و مقالات فیلسوفان و اندیشمندان مختلف مطرح شده است. برخی از زوایای این بحث به موضوعات بسیار پیچیده‌ای گره می‌خورد که از چارچوب درس‌های متمم و فضای گفتگوهای عمومی به دور است.

اما هم‌چنان سوال‌هایی وجود دارند که می‌توانند تلنگر مهمی برای فکر کردن و اندیشیدن باشند. اکثر این سوال‌ها پاسخ مشخص و قطعی ندارند. اما با فکر کردن به آن‌ها می‌توانیم دربارهٔ ذهن و زندگی شفاف‌تر بیندیشیم:

مشابه چنین سوال‌هایی بارها با نام‌های مختلف مطرح شده‌ و به بحث گذاشته شده‌اند. از تست تورینگ تا اتاق چینی جان سرل. ما در این تجربهٔ ذهنی به دنبال مرور ادبیات این بحث نیستیم و نمی‌خواهیم فهرست بلندبالای دانشمندان و فیلسوفان و نظرات آن‌ها را مرور کنیم. بلکه می‌خواهیم بهانه‌ای داشته باشیم تا خودمان در این باره بیندیشیم.