تاریخچه پادکست و نخستین پادکستها در ایران
با وجودی که دنیای محصولات صوتی (مثلاً کتاب صوتی) نسبتاً قدیمی است، اما پادکست پدیده‌ای جدید در میان محصولات صوتی است.
اگر بخواهیم به زبان ساده درباره پادکست حرف بزنیم، در یک جمله باید بگوییم: «پادکست جایگزین رادیو شد.» نخستین کسانی که به سراغ تولید پادکست رفتند، هرگز فرض‌شان این نبود که می‌خواهند کتاب صوتی تولید کنند. آن‌ها می‌خواستند رادیویی داشته باشند که در هفته یا ماه، ساعات محدودی برنامه تولید می‌کند. این «ایستگاه رادیویی پاره‌وقت» مزیت خود را این می‌دانست که می‌تواند به شدت به سلیقهٔ مخاطبانش نزدیک شود.
برای این که بدانیم دقیقاً از چه زمانی موج پادکست‌سازی راه افتاده، می‌توانیم به Ngram گوگل سر بزنیم. یک بررسی ساده نشان می‌دهد که کلمه Podcast تقریباً از سال ۲۰۰۴ رواج یافته و در آثار مکتوب انگلیسی به کار رفته است:
اولین کسی که کلمه پادکست را ساخت، فردی به نام بن همرزلی (Ben Hammersley) بود (+). او در ۱۲ فوریهٔ ۲۰۰۴ در صفحهٔ ۲۷ روزنامهٔ گاردین – جای پرتی در روزنامه که اصلاً به نظر نمی‌رسید جریان‌ساز باشد – مقاله‌ای نوشت و در آن علت رشد پرشتاب رادیوهای آنلاین را بررسی کرد (+). عنوان مقاله Audible Revolution بود و خود همرزلی بارها اصطلاح Online Radio را در متن به کار برد. او به رونق «رادیوهای آماتوری» اشاره کرده بود (رادیوهایی که قیدوبندهای برنامه سازی رادیو را ندارند). و توضیح داده بود که دستگاه‌های کوچک پخش موزیک از جمله آیپاد نقش مهمی در رونق این سبک رادیو دارند.
همرزلی پرسیده بود: «اما باید چه اسمی برایش گذاشت؟ وبلاگ‌نویسی صوتی؟ پادکست‌سازی؟ گوریلامدیا؟»
در حوزهٔ رسانه، کلمه‌های بسیاری در زبان انگلیسی با Cast ساخته شده‌اند. مثلاً Broadcast به معنای پخش گسترده است و چنان‌که می‌دانید، BBC هم مخفف British Broadcasting Company است. کلمهٔ Narrowcasting هم به معنای پخش در حوزهٔ محدود برای مخاطب خاص، از نیمهٔ قرن بیستم به کار می‌رفته است. بنابراین برای کسی که با کلمات انگلیسی و ساختار آن‌ها آشناست، پادکست واژه‌ای بیگانه نبود و نیست. هر کس آیپاد را می‌شناخت و نامش را شنیده بود، با شنیدن پادکست می‌توانست معنای پادکست را حدس بزند. همین باعث شد که این اصطلاح به سرعت رایج شود.
جالب این‌جاست که یک سال بعد (اکتبر ۲۰۰۵) باز هم در گاردین مطلب دیگری درباره مفهوم پادکست منتشر شد (+) این بار نویسنده پادکست را به شکل دیگری مخفف کرده بود: Personal On-Demand. این ترکیب جدید هم باعث شد اگر کسانی در برابر استفاده از نام محصول اپل در این واژه مقاومت داشتند، توجیه تازه‌ای برای نام پادکست بیابند. هنوز هم در برخی منابع، پادکست را مخفف Personal On-Demand معرفی می‌کنند.
البته نباید فکر کنیم فقط یک نام‌گذاری ساده باعث شد صنعت پادکست شکل بگیرد و همه دنبال ساخت پادکست بروند. ایده‌هایی شبیه پادکست از سال ۲۰۰۰ وجود داشت و تولید محتوای صوتی جذابیت داشت. فقط این اسم برایش به کار نمی‌رفت. کسانی بودند که فایل های صوتی را به شکل سریالی ضبط کرده و در وبلاگ خود منتشر می‌کردند. اما طبیعتاً خود را پادکستر نمی‌نامیدند. طی سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۰۴ چند اتفاق مهم افتاد و چند روند، یکدیگر را تقویت کردند:
- وبلاگ نویسی رونق پیدا کرد
- دسترسی به اینترنت سرعت بالا رشد کرد
- استفاده از فرمت MP3 به شدت رواج پیدا کرد
- آیپاد و سایر دستگاه‌های پخش موسیقی رایج شد
- تکنولوژی RSS برای خواندن و چک کردن سایت‌هایی که محتوایشان به‌روز می‌شد رایج شد
- در اکتبر ۲۰۰۳ که وبلاگ‌نویس‌ها در یک کنفرانس دور هم جمع شده بودند، شخصی به نام کوین مارکس اسکریپتی را که نوشته بود نشان داد. ایده‌ای ساده و خلاقانه: اسکریپتی که محتواهای صوتی موجود در RSSها را می‌خواند و داخل آیپاد می‌ریخت.
این اتفاق‌ها و ده‌ها اتفاق کوچک و بزرگ دیگر، پدیده‌ای را شکل دادند که همه آن را حس و لمس می‌کردند. گویی منتظر بودند کسی نامی برایش بگذارد. به همین علت، اصطلاح پادکست به سرعت رواج پیدا کرد و جا افتاد.
ساخت پادکست به سرعت در دنیا رایج شد. در سال ۲۰۰۵ کاربران اینترنت کلمه podcast را مجموعاً ۱۰۰ میلیون بار در گوگل جستجو کردند و در ۲۰۰۶ تعداد پادکستها – برای همیشه – از تعداد ایستگاه‌های رادیویی جهان بیشتر شد. امروز تعداد پادکستها آن‌قدر زیاد شده که حتی تنظیم فهرستی از انواع پادکستها هم ساده نیست. اما مشخصاً پادکست های ادبی، پادکست های انگیزشی و روانشناسی، پادکست های کتاب (معرفی کتاب، نقد کتاب و خلاصه کتاب) و پادکستهای گفتگو محور (مصاحبه با مشاهیر، نویسندگان، مدیران موفق و …) از جمله پادکستهای پرمخاطب و پرطرفدار در فضای پادکست فارسی و انگلیسی هستند. ضمن این که در سال‌های اخیر با ترویج آموزش آنلاین، پادکست درسی هم به عنوان یک ژانر جدید به تدریج جای خود را در میان پادکستها باز کرده است.
نخستین پادکستها در ایران
پادکست فارسی در ایران تقریباً ده سال از این موج عقب ماند. بررسی گزارش گوگل ترندز نشان می‌دهد جستجوی کلمه پادکست (به شکل فارسی) در گوگل حدوداً از سال ۲۰۱۶ (۱۳۹۵) جدی شده است.
این را هم باید یادآوری کرد که در ایران هم مثل دوران شکل‌گیری پادکست در اروپا و آمریکا، سال‌ها قبلا از ۲۰۱۶، با وجودی که کلمهٔ پادکست به کار نمی‌رفت، عرضهٔ سریالی (اپیزودیک) فایل های صوتی رواج داشت. به عنوان مثال، محمدرضا شعبانعلی تا نیمهٔ ۱۳۹۱ و پنج سال قبل از این که کلمهٔ پادکست در فارسی رایج شود، حدود سی اپیزود از فایل های صوتی رادیو مذاکره را منتشر کرده بود. البته رادیو مذاکره نخستین پادکست فارسی نیست و احتمالاً دومین پادکست فارسی محسوب می‌شود. چون امیرعماد میرمیرانی (جادی) اولین فایل صوتی خود را در اسفند ۱۳۹۰ منتشر کرد.
اما کم‌کم این سوال در بین فعالان وب در ایران هم جدی شد که آیا باید پادکست بسازیم؟ چگونه پادکست بسازیم و از میان انواع پادکست، کدامیک برای ما مناسب است؟ اگر به گوگل‌ترندز اتکا کنیم باید بگوییم که چنین سوال‌هایی از سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ برای ایرانیان جدی شده است (حوالی سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶).
لازم است تأکید کنیم که آن زمان هنوز اصطلاح «تولید محتوا» مثل این روزها رایج نبود و کسانی که پادکست تولید می‌کردند، خود را «تولیدکننده محتوا» نمی‌دانستند. بلکه اغلب در پی آن بودند که مکملی صوتی برای سایت‌ها و وبلاگ‌های خود داشته باشند.
