پرسشنامه چیست و چه کاربردهایی دارد؟ (قسمت اول)

درک پرسشنامه و ویژگی های پرسشنامه و نقاط قوت و ضعف آن، و همین‌طور حساسیت‌هایی که باید در مورد یک پرسشنامه وجود داشته باشد، کار ساده‌ای نیست.

با جرأت می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین دستاوردهای کسی که در مقاطع تحصیلی رسمی دانشگاهی، سطح PhD را به پایان می‌رساند، این است که می‌تواند این ظرافت‌ها را درک کند.

هنوز هم کم نیستند پرسشنامه هایی که سالها در مقیاس میلیونی مورد استفاده قرار می‌گیرند و دانشگاه‌های بزرگ جهان آنها را تایید می‌کنند و بعداً مشخص می‌شود که در طراحی آنها مشکلاتی وجود داشته است.

برای درک دشواری ماجرا، کافی است به عنوان مثال، این مسئله را در نظر بگیرید که پس از سالها رواج پرسشنامه MBTI در جهان، هانس آیزنک در کتاب خود گزارش می‌کند که چیزی که در پرسشنامه MBTI تحت عنوان درونگرایی – برونگرایی اندازه گیری می‌شود، دارای سوگیری سنجش (Loading) با نوروتیسیزم است و نمی‌تواند درونگرایی – برونگرایی را به صورت کاملاً مستقل اندازه گیری نماید!

این مقدمه را از این جهت گفتیم که مطلب واژه نامه متمم درباره پرسشنامه، یک مطلب آموزشی کامل نیست و آن را صرفاً در حد توضیحات بسیار ناقص لغت‌نامه‌ای که کمی تکمیل‌تر شده در نظر بگیرید.

تعریف پرسشنامه چیست؟

در ساده‌ترین تعریف پرسشنامه گفته می‌شود (ویکی پدیا):

این تعریف از پرسشنامه، آن قدر گسترده و باز است که تقریباً شامل هر چیزی می‌شود!

در سایر منابع، شرط‌ها و قیدهای دیگری هم مطرح شده‌اند:

• بعضی منابع، مکتوب بودن را در تعریف پرسشنامه قید کرده‌اند (شاید در دوران دیجیتال، این قید چندان قابل پذیرش نباشد)
• برخی منابع دیگر، پرسشنامه را ابزاری برای گردآوری اطلاعات از پاسخ دهنده‌ی مطلع تعریف کرده‌اند.
• در برخی از تعاریف پرسشنامه، تاکید شده که موضوع سوالات در مورد دیدگاه‌ها و نگرش‌ و ترجیحات مخاطب است.
• برخی تعاریف دیگر، دانش و نگرش و عملکرد را به عنوان حوزه های اصلی مورد سنجش در پرسشنامه ها مطرح می‌کنند.

به نظر می‌رسد که برای هدف ما (که صرفاً آشنایی کلی با پرسشنامه است) مناسب‌تر باشد به جای بررسی تعریف پرسشنامه، به کاربردهای مختلف پرسشنامه ها توجه کنیم:

برخی از رایج ترین کاربردهای پرسشنامه

کاربردهای پرسشنامه ها، محدود و مشخص نیست و مجموعه گسترده ای از کاربردها را می‌توان برای پرسشنامه ها تصور کرد.

در اینجا صرفاً‌ به برخی از این کاربردها می‌پردازیم:

برخی پرسشنامه ها، برای سنجش نگرش و ترجیحات مخاطب، در یک زمینه مشخص مورد استفاده قرار می‌گیرند. به عنوان مثال:

• پرسشنامه برای اطلاع از محبوب ترین برنامه های تلویزیونی یا سایت های اینترنتی
• پرسشنامه برای تشخیص اینکه تغییر بسته بندی و قیمت، تا چه حد تصمیم های خرید مشتری را تغییر می‌دهد
• پرسشنامه برای انتخاب کتابهایی که هر فرد، برای خرید و مطالعه توصیه می‌کند

برخی پرسشنامه های تحقیقاتی، با هدف سنجش رابطه بین دو یا چند متغیر مورد استفاده قرار می‌گیرند. به عنوان مثال:

• سنجش رابطه جنسیت و درآمد
• سنجش رابطه بین تحصیلات دانشگاهی و احترام به قانون
• سنجش رابطه بین سن و میزان مطالعه
• سنجش رابطه بین ماه تولد و ویژگی های شخصیتی یا سلامت

پرسشنامه هایی که برای سنجش فکت‌ها (Facts) مورد استفاده قرار می‌گیرند. به عنوان مثال:

• وقتی شما از یک فروشگاه خرید می‌کنید، از شما می‌پرسند که از چه طریق با آن فروشگاه آشنا شده‌اید.
• در هنگام مراجعه به یک سمینار، ممکن است تحصیلات شما و سن و جنسیت شما، یا شغل شما، پرسیده و ثبت شود.

دو شیوه متفاوت استفاده از پرسشنامه در فضاهای آکادمیک و دانشگاهی

بخشی از تحقیقات دانشگاهی در سراسر جهان، مشخصاً با هدف طراحی و ساخت پرسشنامه انجام می‌شود.

مثلاً یک یا چند محقق، ماه‌ها و سال‌ها وقت می‌گذارند و مثلاً پرسشنامه ای را طراحی می‌کنند که معتقدند می‌تواند برای سنجش شادمانی یا سنجش رضایت شغلی یا کیفیت زندگی کاری مورد استفاده قرار بگیرد.

بخشی دیگر از تحقیقات دانشگاهی، از پرسشنامه های استاندارد (Standard Questionnaires) استفاده می‌کنند.

در واقع، این محققان، به سراغ دستاوردهای گروه اول می‌روند و پس از اطمینان از صحت و کارایی و اعتبار و روایی پرسشنامه، از آن برای سنجش یک یا چند ویژگی در جامعه آماری مد نظر خود استفاده می‌کنند.

به عنوان مثال فرنهام پرسشنامه ای برای سنجش نگرش پولی طراحی کرده است. او در گروه اول قرار می‌گیرد.

حالا محقق دیگری ممکن است از پرسشنامه فرنهام استفاده کند و رابطه بین وسواس پولی فرزندان و سطح درآمد والدین را بسنجد.

عمده‌ی کاربردهای پرسشنامه در تحقیقات دانشگاهی را می‌توان در یکی از دو گروه فوق طبقه بندی کرد.

البته فعالیت‌های ارزشمند دیگری هم در ارتباط با پرسشنامه ها وجود دارد و آن، محققانی هستند که به صورت دائمی و گسترده، قابل اعتماد بودن و اتکا به پرسشنامه ها را در شرایط مختلف می‌سنجند.

طراحی پرسشنامه

جالب اینجاست که به دلیل ناآشنایی با پیچیدگی‌های مربوط به طراحی پرسشنامه ها، موارد متعددی را می‌توان در مراکز دانشگاهی مشاهده کرد که دانشجویان، زمانی که نمی‌توانند پرسشنامه مناسبی را برای تحقیقات خود پیدا کنند، طراحی یک پرسشنامه مناسب را به عنوان بخشی از کار خود تعریف می‌کنند.

حالا می‌توانید تصور کنید که مثلاً در مقطع کارشناسی ارشد که انجام پایان نامه در یک یا حداکثر دو ترم انجام می‌شود، دانشجو وقتی پس از چند ماه تلاش متوجه می‌شود که فقط همین مرحله‌ی طراحی پرسشنامه، به چند سال تلاش مستقل نیاز دارد، تا چه حد ناامید می‌شود.