دینامیک سیستمها: دینامیک سیستم‌ها و متغیرهای جریان

تفکر سیستمی از جنس مدل ذهنی است و دینامیک سیستم‌ها چیزی از جنس دانش عددی و مهندسی. زمانی که می‌خواهیم دانش خود را در حوزه‌ی تفکر سیستمی به اعداد و ارقام تبدیل کنیم عملاً وارد حوزه‌ی دینامیک سیستم می‌شویم. مفهومی که در اینجا می‌خوانید یکی از مفاهیم اولیه اما بسیار مهم در دینامیک سیستم‌ها است:

به تصویری که در بالای همین صفحه وجود دارد نگاه کنید. یک استخر که در آن جریان آب ورودی و جریان آب خروجی و همین‌طور آب داخل استخر دیده می‌شود.اگر همه‌ی‌ دنیا در یک لحظه متوقف شود، و از شما بپرسند چه تغییری در «جریان آب ورودی» و «جریان آب خروجی» و «حجم آب استخر» ایجاد می‌شود چه خواهید گفت؟

یک تفاوت ساده وجود دارد: با توقف دنیا، «حجم آب استخر» ثابت خواهد ماند و از بین نخواهد رفت. اما جریان آب ورودی و خروجی صفر خواهد شد.

اجازه بدهید همین سوال را به شکل دیگری مطرح کنیم: فرض کنید که استخر این تصویر، تعداد خودروهای داخل یک شهر بزرگ (مثلاً تهران) است. شیر ورودی، تعداد خودرو‌های جدیدی را که در این شهر پلاک می‌شوند و شیر خروجی، تعداد خودرو‌های فرسوده‌ای را که از ناوگان خارج می‌شوند نشان می‌دهند. باز هم اگر دنیا متوقف شود چه خواهد شد؟

مانند سوال قبل، با توقف دنیا، «تعداد خودرو‌هایی که پلاک تهران دارند» ثابت می‌ماند اما تعداد خودرو‌هایی که به صورت روزانه پلاک شده یا فرسوده اعلام می‌شوند، صفر خواهد شد.

به مواردی نظیر «حجم آب استخر» و «تعداد خودرو‌های یک شهر» و «جمعیت یک کشور»، «متغیرهای وضعیت» یا «متغیرهای انباشته» گفته می‌شود. به مواردی نظیر «جریان آب ورودی در هر ساعت» یا «جریان آب خروجی در هر ساعت» یا «تولدهای سالیانه» یا «خودروهای پلاک شده‌ی ماهیانه» «متغیرهای نرخ» یا «متغیرهای جریان» گفته می‌شود.

شاید این بحث و تقسیم‌بندی به نظر ساده بیاید، اما اجازه بدهید یک بار دیگر تفاوت‌ها را مرور کنیم:

«متغیر‌های جریان» همواره در یک بازه‌ی زمانی تعریف می‌شوند. تعداد خودروهای پلاک شده در هر روز. یا تعداد تولد‌ها در هر ماه. یا میزان خروج آب از استخر در هر دقیقه.

اما «متغیر‌های انباشته» در یک لحظه‌ی مشخص قابل تعریف هستند: تعداد جمعیت ایران در این لحظه. حجم آب استخر در این لحظه. متغیرهای انباشته، سابقه‌ای از گذشته تا الان هستند. اینکه در استخر چقدر آب وجود دارد تابع این است که در گذشته «جریان آب ورودی و خروجی» چگونه تغییر کرده‌اند. متغیر‌های انباشته را نمی‌توان در یک لحظه به صورت جدی تغییر داد اما متغیرهای جریان را می‌توان به صورت ناگهانی تغییر داد.

آیا این تقسیم‌بندی تا این اندازه مهم است که چند پاراگراف به تشریح این بدیهیات بپردازیم؟ بله. این تقسیم‌بندی مهم است و شاید برای شما جالب باشد که منشاء بسیاری از کج‌فهمی‌ها در زندگی و مدیریت، همین تقسیم‌بندی است.

«جمعیت ایران» یک متغیر انباشته است. به معنای اینکه به صورت لحظه‌ای قابل تغییر نیست و به تدریج کم و زیاد می‌شود. اما «نرخ زاد و ولد» یک متغیر جریان است و به صورت لحظه‌ای ممکن است تغییر کند. به عنوان مثال دولت‌ها با سیاست‌گذاری‌های خود میتوانند به صورت لحظه‌ای نرخ زاد و ولد را تغییر دهند. درست مانند شیر آب که در یک لحظه، بازتر یا بسته‌تر می‌شود. فرض کنید دولت امروز صبح اعلام کند که به خانواده‌هایی که بیش از ۲ فرزند دارند، به جای A ریال، سه برابر A یارانه می‌دهد. همین الان شیر زاد و ولد در استخر جمعیت ایران بازتر شده است!

«تورم در اقتصاد» یک متغیر انباشته است. دقیقاً مانند آب استخر. میزان نقدینگی تزریق شده به اقتصاد و پارامتر‌های مشابه، از جنس متغیر‌های جریان هستند که میتوان شیر آنها را بازتر یا بسته‌تر کرد. کسانی که این مفهوم را درک نکنند ممکن است انتظار داشته باشند با دستور یا توصیه یا بخش‌نامه در یک شب تورم مهار شود یا اینکه تصمیمات اقتصادی متعدد را اتخاذ کنند و چون فردا صبح، اثرات منفی را نمی بینند احساس کنند تصمیمها اثر تورمی نداشته است.

«اعتماد مردم به دولت» یا «اعتماد ما به یک دوست» از جنس متغیر انباشته است. اعتماد در یک لحظه شکل نمی‌گیرد. هر بار که وعده‌ای می‌دهیم و عمل می‌کنیم، هر بار که می‌توانیم خیانت کنیم و نمی کنیم، قطره‌ی دیگری بر این استخر افزوده می‌شود.

مهم‌ترین نکته‌ در تفکر سیستمی و دینامیک سیستم که می‌تواند سبک نگرش را تغییر دهد این است که: متغیرهای جریان را می‌توان در لحظه‌ تغییر داد اما متغیرهای انباشته نیازمند زمان هستند. متغیرهای انباشته با اراده‌ی لحظه‌ای و دستور و تقاضا و … به صورت ناگهانی تغییر نمی‌کنند.

حالا ماجراهای زیر را بررسی کنید:

الف) پسری که با دختری دوست شده و مدام به او می‌گوید: چرا به من اعتماد نمی‌کنی؟ چرا؟ واقعاً چرا؟ لطفاً به من اعتماد کن. دلیل اعتماد نکردن تو چیست؟ (این پسر، فراموش کرده که اعتماد متغیر انباشته است و استخری است که به تدریج پر می‌شود. اعتماد، شیر آب نیست که به صورت لحظه‌ای باز یا بسته شود!).

ب) دولتی که به مردم می‌گوید: شما به ما اعتماد کنید. ما اعتماد شما را می‌خواهیم. بقیه‌ی راه هموار خواهد بود (دقیقاً ماجرای همان استخر و شیر آب است. دولت باید به تدریج با گام‌های کوچک استخر اعتماد را پر کند. با دستور و تقاضا این کار امکان‌پذیر نیست).

ج) بحث‌های در تاکسی: اگر از امروز تولید کارخانجات خودروسازی را ۵۰٪ کاهش دهیم، تهران و شهرهای بزرگ هوای پاک خواهند داشت! (آلودگی هوای تهران متغیر انباشته و از جنس آب در استخر است. اگر شیر آب را نیمه باز کنیم، هنوز استخر در حال سرریز شدن است و فقط سرعت آن کاهش می‌یابد).

د) مردمی که انتظار دارند «دولت به سرعت تورم را مهار کند». اینها هم «تورم» را یک «شیر آب» در نظر گرفته‌اند و نه یک «استخر».

ه) وقتی که در یک رابطه‌ی زناشویی استخر نارضایتی پر شده و مثلاً مرد خانواده، برای بهبود اوضاع یک مسافرت یک هفته‌ای عالی تدارک می‌بیند و پس از بازگشت، به محض ایجاد بحث‌های جدید، گله می‌کند که «من هر چه تلاش کردم فایده نداشت». در حالی که «رضایت در رابطه» از جنس «متغیر انباشته» است و این مسافرت مانند آن است که از یک استخر، یک کاسه آب برداشته باشیم. رضایت بیشتر در زندگی نیازمند تلاش بیشتر و مستمر است.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری دینامیک سیستم ها به شما پیشنهاد می‌کند: