مکان سوم چیست؟ | مسئلهٔ مکان را جدی بگیریم

🟩  ساعت کار تمام شده و باید به خانه بروید. اما کمی بی‌حوصله هستید. یا حوصلهٔ اهل خانه را ندارید، یا جلسات امروز خسته‌تان کرده و ترجیح می‌دهید با کمی فاصله به خانه بروید تا چهرهٔ سرحال‌تری از شما ببینند. کجا می‌روید؟

🟩  می‌خواهید از خانه بیرون بروید و کمی بچرخید. قدم بزنید و اطراف را نگاه کنید. هدف‌تان این است که کمی تحرک داشته باشید. اما خیلی خوشحال می‌شوید دوست و آشنایی را هم ببینید و چند کلمه، کاملاً‌ گذری و غیررسمی، گپ بزنید. کجا به ذهن‌تان می‌رسد؟

🟩  در یکی از شبکه های اجتماعی، یکی از همکاران قدیمی‌تان را پیدا کرده‌اید. هر دو شوق دارید یکدیگر را ببینید. در عین حال، آن‌قدر از هم دور بوده‌اید و از حال و روز هم بی‌خبر بوده‌اید که گزینهٔ اول‌ هیچ‌کدام‌تان خانه نیست. کجا را برای دیدار انتخاب می‌کنید؟

اگر چنین سوال‌هایی را به یک متخصص جامعه‌شناسی شهری بگویید، بلافاصله یک اصطلاح در ذهنش زنده می‌شود: مکان سوم (Third Place)؛ موضوعی که می‌خواهیم در این درس کمی به آن بپردازیم. البته باید تأکید کنیم که موضوع مکان سوم بسیار عمیق و گسترده است و با حوزه‌هایی مانند فلسفه، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی و طراحی شهری گره خورده و کتاب‌های متعدد و مقاله‌های بسیاری در موردش نوشته شده است. بنابراین در این‌جا قرار است صرفاً مقدمه‌ای بر این بحث داشته باشیم؛ کوتاه و مختصر، در حدی که در چارچوب درس‌های سادهٔ سبک زندگی در متمم بگنجد (سبک زندگی چیست؟).

مکان سوم چیست؟

اصطلاح مکان سوم را رِی اولدنبرگ (Ray Oldenburg) جامعه‌شناس آمریکایی ابداع کرده و رواج داده است. او متخصص جامعه‌شناسی شهری بود و در دهه‌های آخر قرن بیستم، کتاب‌ها و مقالات متعددی در این باره نوشت.

تعبیر مکان سوم از این‌جا آمده است که اولدنبرگ می‌گفت مکان اول و مهم‌ترین مکانی که هر فردی در زندگی خود در اختیار دارد، خانه است. دومین مکانی هم که بسیاری از مردم در آن زندگی می‌کنند، محل کار است. اما مکان‌های دیگری هم هستند که نه خانه‌اند و نه محل کار. با این حال، می‌توانند نقش مهمی در زندگی اجتماعی انسان‌ها ایفا کنند. کافی‌شاپ‌ها، پارک‌ها، پیاده‌روها، صندلی‌های کنار خیابان‌ها، فضاهای سبز محلی و مراکز خرید محلی، نمونه‌هایی از این مکان‌ها محسوب می‌شوند.

اولدنبرگ معتقد بود سهم مکان‌های سوم در زندگی شهرنشینی آمریکایی کم است و بسیاری از آمریکایی‌ها زندگی دوپایه‌ای را تجربه می‌کنند: نوسان بین خانه و محل کار. در حالی که در فرهنگ‌های دیگر جهان و مشخصاً فرهنگ اروپایی و عربی می‌توان مصداق‌های فراوانی مکان‌های نوع سوم دید.

از نظر اولدنبرگ، خانه چیزی شبیه رحِم مادر است: محدود و مستقل و جدا از ناامنی‌های جهان. محیط کار هم، بیش از هر چیز، شبیه میدان رقابت است. جایی که باید مراقب باشی به اهدافی که برایت تعیین شده برسی و از دیگران هم عقب نیفتی. اما مکان سوم، نه امنیت مطلق رحم مادر را دارد و نه فشار رقابتی محیط کار. مکان سوم، جایی برای تجربهٔ لذت و رضایت، ناشی از حضور در جامعه و درآمیختن با جامعه است. حتی کسی که به تنهایی در خیابان قدم می‌زند یا بدون همراه در کافی‌شاپ می‌نشیند و نوشیدنی سفارش می‌دهد، به جای گوشه‌گیری، شکلی از حضور در جامعه را انتخاب کرده است.

مکان سوم چه ویژگی‌هایی دارد؟

با توجه به همهٔ این توضیحات، احتمالاً برایتان شفاف است که مخاطب اول چنین بحث‌هایی، سیاست‌گذاران و طراحان فضای شهری هستند. ما به عنوان شهروند، دست‌مان در تغییر طراحی‌های کلان شهری، یا تغییر سیاست‌های عمومی حضور در شهر باز نیست.

اما اکنون که با این مفهوم آشنا شده‌اید، از منظر دیگری هم می‌توانید به آن‌ نگاه کنید:

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری سبک زندگی من به شما پیشنهاد می‌کند: