فرهنگ واژه های فارسی سره | فریده رازی

شاید برای شما هم پیش آمده باشد که دوست داشته باشید در نوشته‌ یا سخنرانی خود، به جای برخی واژه های عربی، از واژه های جایگزین فارسی استفاده کنید.

این کار الزاماً به معنای تعصب خام برای پالایش افراطی زبان فارسی نیست؛ بلکه اتفاقاً می‌تواند به غنی‌تر شدن دایره واژگان ما کمک کند.

به عنوان نمونه، اگر بخواهیم به برخی از کلمات استفاده شده در همین جمله‌های قبل فکر کنیم، واژه‌های فارسی شناخته‌شده‌ای وجود دارند که ممکن است از ذهن ما دور مانده باشند.

زیاده‌روی می‌تواند در جمله‌های بسیاری، به جای افراط قرار بگیرد.

هم‌چنین به‌کارگرفتن به جای استفاده.

حتی به جای تعصب هم در برخی کاربردها – از جمله در همین درس – می‌توان از سخت‌گیری استفاده کرد.

اما نکته در این‌جاست که بسیاری از این واژه‌ها، در لحظه‌ی نخست به ذهن ما نمی‌رسند و به عبارت دیگر، از دایره واژگان فعال ما خارج شده‌اند. بنابراین وقتی زیاده‌روی را می‌شنویم، این ترکیب فارسی-عربی را به خوبی درک می‌کنیم، اما هم‌چنان هنگام سخنرانی‌ و نوشتن، واژه‌ی خالصِ عربیِ افراط زودتر به ذهن‌مان می‌رسد.

برای کسانی که دغدغه‌ی نوشتن و نویسندگی و سخنوری ندارند، احتمالاً چنین مباحثی اهمیت چندانی ندارد. به‌ویژه این‌که واژه‌های عربی چنان با زبان فارسی آمیخته‌ شده‌اند که استفاده از آن‌ها، نه‌تنها مانعی در درک مطلب ایجاد نمی‌کند، بلکه حتی گاهی برای مخاطب ناآشنا با ادبیات،‌ ساده‌تر است (بسیاری از فارسی‌زبانان امروز، ساحل را بهتر از کرانه می‌فهمند).

اما نویسندگان و سخن‌وران به علت‌های متعدد نیازمند آشنایی با واژگان فارسی هستند:

• گاهی، واژه‌های فارسی می‌تواند متن را رسمی‌تر / زیباتر / فاخر‌تر کند. مثلاً به سوگ نشستن می‌تواند برای برخی متن‌ها و سخنرانی‌ها، زیباتر از عزادار شدن باشد.
• گاهی به‌کارگیری واژه‌های فارسی کمک می‌کند تا تکرار یک عبارت در متن را کاهش دهیم. مثلاً اگر چند بار از کلمه‌ی صلح استفاده کرده باشیم، بعضی از آن‌ها را می‌توان با سازش جایگزین کرد. اگر چند بار واژه‌ی قطعاً را به‌کار برده‌ایم، می‌توان به جای بعضی از آن‌ها واژه‌های بی‌تردید (پیشوند فارسی + واژه‌ی عربی) و بی‌گمان (پیشوند فارسی + واژه‌ی فارسی) استفاده کرد.
• اهل قلم و نگارش به این‌که برای بیان حرف‌های خود، واژه داشته باشند راضی نمی‌شوند. آن‌ها ترجیح می‌دهند برای بیان هر مفهوم، چند گزینه در دسترس داشته باشند و بسته به بار معنایی و فضای متن و جنس مخاطب، واژه‌ها و تعبیرهای مناسب را برگزینند. طبیعی است که واژه‌های فارسیِ برابرِ کلمات عربی رایج، می‌توانند بسیار کمک‌کننده باشند.

اگر شما هم این نگرش را قبول داشته باشید، احتمالاً فرهنگ واژه های فارسی سره که به کوشش خانم فریده رازی گردآوری شده می‌تواند برایتان مفید و آموزنده باشد.

ایشان – هم‌چنان‌که در مقدمه تأکید کرده‌اند – در این فرهنگ، به سراغ واژه‌سازی نرفته‌اند؛ بلکه کوشیده‌اند برای واژه‌های عربی رایج در زبان امروزی ما، معادل‌هایی را یافته‌اند که پیش از این در نوشته‌ها و گفته‌های فارسی‌زبانان وجود داشته و به‌کار رفته است.

مثل هر فرهنگ دیگری، ممکن است برخی از این واژه‌ها برای شما چندان آشنا نباشند و در نهایت، ترجیح بدهید از همان کلمه‌ی عربی استفاده کنید (مثلاً مایع را به آبکی ترجیح دهید).

اما بی‌تردید موارد بسیاری هم وجود خواهد داشت که با سلیقه‌ی شما هم‌ساز باشد و از این‌که چرا کمتر از آن‌ها استفاده می‌کنید شگفت‌زده شوید.

به این چند نمونه توجه کنید:

هنگام مراجعه به فرهنگ واژه های فارسی سره – به قضاوت متمم – دو ویژگی ارزشمند به چشم می‌خورند.

نخستین ویژگی، سلیقه‌ی خانم فریده رازی در گزینش واژه‌ها و توجه ایشان به انتخاب معادل‌های مأنوس و آشناست.

ویژگی دوم، فاصله گرفتن ایشان از سخت‌گیری‌هایی است که گاهی در این‌گونه کتاب‌ها دیده می‌شود. ایشان خود در دیباچه‌ی کتاب تأکید دارند که «هیچ زبانی از واژه‌های بیگانه تهی و بی‌نیاز نیست.»

هم‌چنین اشاره می‌کنند که «بسیاری از این‌گونه واژه‌ها در زبان فارسی جا افتاده‌اند و با آن جوش خورده‌اند.»

اما در عین حال با هدف «یادآوری واژه‌های فراموش‌شده» که «در خور فهم گروه بیشتری از مردم باشد» این مجموعه‌ی ارزشمند را گرد آورده‌اند.

نگاهی به عنوان فرعی کتاب هم، نشان می‌دهد که در عمل بر ادعای خود استوار بوده‌اند. عنوان فرعی کتاب، «واژه‌ی های عربی در فارسی معاصر» است. و با وجودی که ایشان در فرهنگ خود، کنونی را به عنوان معادل واژه‌ی معاصر مطرح کرده‌اند، چون احساس کرده‌اند که معاصر برای مخاطب شناخته‌شده‌تر است، اصراری بر استفاده از کلمه‌ی کنونی در عنوان کتاب نداشته‌اند.

فرهنگ واژه های فارسی سره به همت نشر مرکز – که پیش از این فرهنگ علوم انسانی داریوش آشوری را از آن معرفی کرده‌ایم – به بازار عرضه شده است.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری آشنایی با کلمات و ظرافت‌های کلامی به شما پیشنهاد می‌کند: