تعریف سیستم چیست؟ تفکر سیستمی چیست؟ (نقشه راه درس)

تعریف سیستم و تفکر سیستمی با بیانی ساده و قابل فهم

جستجویی کوتاه در وب و یا در کتابفروشی‌ها، نشان می‌دهد که درباره تعریف سیستم و تفکر سیستمی و موضوعات وابسته به آن، کتاب و مطلب و مقاله‌های فراوان وجود دارد.

اما متاسفانه لحن بسیاری از این کتاب‌ها و مقالات، جدی و آکادمیک بوده و به ندرت توانسته‌اند از ادبیات کلاسیک تفکر سیستمی و دینامیک سیستم‌ها، فاصله بگیرند.

به نظر می‌رسد این وضعیت باعث شده که تعریف سیستم و تفکر سیستمی، بیانی ساده و قابل فهم نداشته باشد و عملاً دانش تفکر سیستمی به رفتار سیستمی و نگرش سیستمی تبدیل نشود.

در درس آشنایی با تفکر سیستمی قصد داریم ضمن حفظ دقت علمی، مفاهیم و تعاریف و کاربردهای تفکر سیستمی را به صورت ساده بررسی کنیم.

تفکر سیستمی قرار نیست صرفاً در سطح مدیریت کلان کشور یا کسب و کارهای بسیار بزرگ، کاربرد داشته باشد.

در مجموعه‌ درس‌هایی که پیش رو داریم خواهیم دید که تفکر سیستمی درمدیریت کسب و کارهای کوچک و فضای کارآفرینی و حتی محیط خانواده هم مصداق‌های فراوان دارد.

ترویج الگویی برای فکر کردن به مسائل و تحلیل آنها

در درس‌های متمم (اعم از درس‌های مدیریتی و درس‌های مربوط به زندگی روزمره) بارها به بحث و بررسی مسائل مختلف می‌پردازیم و در بسیاری از موارد، به کمک دوستان متممی، در قالب تمرین و بحث، می‌کوشیم مسائل دنیای اطراف خود را بررسی و تحلیل کنیم.

آشنایی با مبانی نگرش سیستمی، باعث می‌شود که عمق، پختگی و دقت حرف‌های ما بیشتر شده و از کوته‌نگری‌های رایج، در امان بمانیم.

گام اول – مشاهده کلیپ تصویری بالانس

کلیپ تصویری بالانس، یک کلیپ ساده و مشهور است که تقریباً همه، آن را دیده‌اند.

اما مشاهده‌ی آن قبل از شروع مطالعه‌ی سلسله درس‌های تفکر سیستمی، می‌تواند ذهن ما را برای درک بهتر مفاهیم تفکر سیستمی، آماده کند.

بلافاصله بعد از مشاهده‌ی این کلیپ، می‌توانید به سراغ مراحل بعدی بروید.

گام دوم – فایل صوتی معرفی درس تفکر سیستمی

محمدرضا شعبانعلی برای معرفی درس تفکر سیستمی و آماده‌سازی اولیه ذهن دوستان، یک فایل صوتی آماده کرده است.

دانلود کردن این فایل صوتی و گوش دادن به آن، می‌تواند نقطه‌ی شروع خوبی برای درک مبانی اولیه تفکر سیستمی باشد.

پیشنهاد ما این است که قبل از گوش دادن به این فایل، به مطالعه‌ی سایر دروس تفکر سیستمی نپردازید.

ضمناً فایل صوتی دیگری هم وجود دارد که مربوط به گفتگوی محمدرضا شعبانعلی در رادیو اقتصاد درباره‌ی تفکر سیستمی است.

طبیعتاً این فایل برای مخاطب عمومی‌تر تنظیم و تولید شده است.

اگر چه متمم اصراری ندارد که این فایل، دانلود و شنیده شود، اما اگر با آموزش صوتی راحت‌تر هستید، شاید گوش دادن به آن، کار شما را در مطالعه‌ی سایر درس‌های تفکر سیستمی سبک‌تر کند.

گام سوم- مرور تعریف سیستم و تفکر سیستمی

در این مرحله، مرور تعریف سیستم و تفکر سیستمی می‌تواند بسیار مفید باشد.

پیشنهاد متمم این است که جواب تمرین‌های این درس را فعلاً نخوانید.

چون دوستان متممی شما، عموماً بعد از مطالعه‌ی همه‌ی دروس، بازگشته‌اند و در این درس اظهار نظر کرده‌اند.

مطالعه‌ی نظرات دوستان، در این مرحله، می‌تواند گیج کننده یا گمراه کننده باشد.

پیشنهاد دیگر ما این است که بعد از مطالعه‌ی این درس، حداقل یک یا دو روز، به سراغ درس تفکر سیستمی نیایید.

چون طی روز در گفتگو با مردم و مطالعه‌ی رسانه‌ها و مشاهده‌ی رویدادهای مختلف، ذهن شما مصداق‌ها و مثال‌های زیادی از سیستم‌ها را خواهد دید و در این حالت، درک درس‌های بعدی، عمیق‌تر و بهتر خواهد بود.

گام چهارم – آشنایی با نقاط کلیدی و اهرمی و نقاط مرزی

این درس، یکی از کلیدی‌ترین درس‌های تفکر سیستمی در متمم است.

شما باید با مفهوم نقاط کلیدی و اهرمی و مرزی آشنا باشید و آنها را به خوبی از یکدیگر تفکیک کنید.

پیشنهاد ما این است که حتماً تمرین این درس را حل کنید و تا زمانی که آن را حل نکرده‌اید به سراغ سایر درس‌های تفکر سیستمی نروید.

حتی خوب است تمرین تعدادی از دوستان خود را مطالعه کنید و به کسانی که فکر می‌کنید مثال‌های خوبی مطرح کرده‌اند، امتیاز بدهید.

برای عبور از این درس، عجله نکنید.

بسیاری از مدیران و کارشناسان، حتی پس از حضور کامل در دوره‌های تفکر سیستمی و دوره‌های آموزشی مشابه، هنوز در تفکیک این نقاط مشکل دارند.

بنابراین ارزش دارد که شاید یک هفته هم، روی این درس باقی بمانید و در محیط کار یا زندگی خود یا حتی فروشگاهی که به آن مراجعه می‌کنید، دنبال نقاط کلیدی و اهرمی و مرزی بگردید.

گام پنجم – بررسی تفاوت رویداد و روند و نقش آنها در تحلیل سیستمی

یکی دیگر از نکاتی که یک متفکر سیستمی را از فردی با نگاه غیرسیستمی، متمایز می‌کند، درک تفاوت دو مفهوم رویداد و روند است.

درس تفاوت رویداد و روند، با مطرح کردن مثال‌های مختلف به این موضوع می‌پردازد.

تمرین این درس هم، از جمله تمرین‌های مهم است که پیشنهاد می‌کنیم برایش وقت بگذارید.

بد نیست یک تمرین دیگر هم انجام بدهید.

یک روزنامه را بخرید و چند مقاله‌ی تحلیلی آن را بخوانید. بعد از مطالعه‌ی این درس، می‌توانید قضاوت بهتری در مورد عمق تحلیل آن گزارش‌ها داشته باشید.

گام ششم – آشنایی با بحث افق تحلیل

نظافت ماشین کار دشواری نیست اگر، هدف صرفاً‌ نظافت ماشین باشد.

کافی است هر زباله‌ای که در ماشین دارید را وسط خیابان یا پارکینگ بریزید!

همچنانکه فراموش کردن مشکلات هم دشوار نیست. مواد مخدر را برای همین ساخته‌اند!

اما تفکر سیستمی به ما می‌آموزد که قبل از حل هر مسئله، بپرسیم که محدوده‌ی حل این مسئله چقدر است؟

آیا فقط نظافت ماشین مهم است؟ آیا فراموش کردن مشکل برای یک ساعت یا یک روز کافی است؟

بعد از بحث رویداد و روند، ادامه‌ی طبیعی درس تفکر سیستمی، آشنایی با مفهوم Scope یا حوزه‌ی حل مسئله است.

این درس هم، از جمله درس‌هایی است که تنها پس از حل تمرین آن، می‌توانیم تا حد خوبی مفهومش را درک کنیم.

پیشنهاد ما این است که پس از مطالعه‌ی این درس، چند روز صبر کنید و به سراغ گام بعدی نروید. شاید بد نباشد که جدا از حل تمرین در متمم، در این درس خاص، دفتر کوچکی داشته باشید و چند روز، مقاله‌های کوتاه 500 کلمه‌ای برای خودتان بنویسید و راهکارهایی را که در اطراف خود برای حل مسائل اقتصادی و اجتماعی و خانوادگی و شخصی و شغلی می‌بینید، تحلیل کنید.

در ادامه می‌توانید درس اثر مار کبری را هم بخوانید.

این درس در واقع، مثالی از اشتباه گرفتن محدوده‌ی حل مسئله است. در واقع Scope مسئله از لحاظ جغرافیایی به شکلی نادرست انتخاب شده است.

گام هفتم – آشنایی با راسل اکاف

رابطه‌ی راسل اکاف و تفکر سیستمی، شبیه رابطه‌ی نیوتون و گرانش است.

همه گرانش را دیده بودند. اما نیوتون آن را تئوریزه کرد.

تفکر سیستمی هم سالها در اخلاق و ادبیات و فرهنگ‌های مختلف، مطرح می‌شد و مورد توصیه قرار می‌گرفت. اما راسل اکاف برای آن یک چارچوب علمی ایجاد کرد.

شما می‌توانید درس‌ تفکر سیستمی در متمم را حتی بدون آشنایی با راسل اکاف هم بخوانید.

اما اگر قصد دارید با این درس به صورت جدی و عمیق آشنا شوید، پیشنهاد ما این است که برای آشنایی با اکاف وقت بگذارید:

ابتدا معرفی کوتاه راسل اکاف در متمم را بخوانید.

سپس با مطالعه‌ی درس هدف‌های ضمنی، نمونه‌ای از شیوه‌ی تحلیل او را بیاموزید.

اگر با ادبیات و توضیحات او احساس راحتی می‌کنید، می‌توانید در همین مرحله، خلاصه‌ای که او در مورد دانش تفکر سیستمی ارائه کرده است را بخوانید (قسمت اول، قسمت دوم).

البته عملاً آنچه در سایر درس‌ها مطرح شده، اشاره‌های متعددی به حرف‌های راسل اکاف دارد و ممکن است دوست داشته باشید مطالعه‌ی حرفهای او را به پایان درس (به عنوان یک جمع بندی) موکول کنید.

گام هشتم – آشنایی با پیتر سنگه

 کتاب پنجمین فرمان نوشته پیتر سنگه، یکی از کتاب‌های کلاسیک در آموزش تفکر سیستمی و مفهوم سازمان یادگیرنده، است.

البته مطالعه‌ی این کتاب کمی خسته کننده است و احتمالاً خواننده‌ی غیرحرفه‌ای را آزار خواهد داد.

پیشنهاد ما این است که به عنوان زنگ تفریح در درس تفکر سیستمی، جملات کوتاهی را که از پیتر سنگه انتخاب کرده‌ایم بخوانید.

می‌توانید مروری هم به خلاصه کتاب پنجمین فرمان داشته باشید.

بدون این گام نیز، می‌توانید درس تفکر سیستمی را با موفقیت به پایان برسانید. اما حیف است که تفکر سیستمی خوانده باشیم و پیتر سنگه برای ما غریبه باشد.

گام نهم – ماجرای زنبورها

بحث‌های تخصصی و ارزشمند و عمیق و گلایه‌های داخل تاکسی و اتوبوس، تفاوت‌های زیادی با هم دارند.

یکی از آن تفاوت‌ها در این است که در تاکسی، هر چیزی تنها یک علت دارد. اما مطالعه‌ی دانشگاهی به ما می‌آموزد که هر رویدادی معمولاً زاییده‌ی تعامل چند روند است.

دلیل بیکاری، نمی‌تواند فقط تورم باشد. همچنانکه دلیل تورم، نمی‌تواند فقط تحریم باشد. همچنانکه دلیل تحریم نمی‌تواند فقط مسائل سیاسی باشد.

هر رویدادی، ریشه‌های متعدد دارد.

درس ناپدید شدن زنبورهای عسل، برای تفهیم بهتر این مسئله طراحی و ارائه شده است.

پیشنهاد جدی و قطعی ما این است که بدون انجام تمرین این درس، از روی آن عبور نکنید.

شاید بتوان گفت که این تمرین، مهم‌ترین سوال در کل درس تفکر سیستمی در متمم است.

گام دهم – بحث Correlation و Causation

بسیاری از ما، رابطه‌ی بین علت و معلول را با بحث فراوانی آماری اشتباه می‌گیریم.

درس نظریه‌ی علمی و واقعیت آماری، به این مسئله می‌پردازد.

ممکن است انجام تمرین این درس برای شما سخت باشد.

ما هم اصرار قطعی بر انجام تمرین آن نداریم. اگر چه در صورتی که تمایل دارید در آینده درس دینامیک سیستم‌ها را بگذرانید، بهتر است از همین الان، با این مفاهیم درگیر شوید و تمرین این درس را هم انجام دهید.

گام یازدهم – فایل صوتی سمینار تفکر سیستمی

وقتی که همه‌ی درس‌های تفکر سیستمی را تا اینجا خوانده باشید، برای دوره کردن مطالب می‌توانید فایل صوتی سخنرانی محمدرضا شعبانعلی را گوش بدهید.

این سخنرانی که با موضوع تفکر سیستمی ارائه شده، حرف جدیدی برای شما نخواهد داشت و صرفاً مروری بر درس‌ها خواهد بود.

بنابراین، ممکن است ترجیح بدهید آن را گوش ندهید.

گام دوازدهم – انجام تمرین درس تعریف تفکر سیستمی

حالا که درس به این مرحله رسیده است، می‌توانید یک بار دیگر به درس تعریف سیستم و تفکر سیستمی برگردید و تمرین آن را انجام دهید.

فرصت خوبی است تا حرف‌های سایر دوستان‌تان را مرور کنید و به مواردی که به نظرتان علمی‌تر و دقیق‌تر و آموزنده‌تر است، امتیاز دهید.

شاید خودتان هم، ترجیح بدهید از زبان خودتان، در حد چند جمله حرف‌های دیگری را مطرح کنید و به صحبت‌های دوستا‌ن‌تان اضافه کنید.

گام سیزدهم – انجام پروژه‌ی درس تفکر سیستمی

پروژه‌ی درس تفکر سیستمی برای کسی که همه‌ی درس‌ها را خوانده است، چندان دشوار نخواهد بود. اگر چه ممکن است مجبور شوید چند ساعتی به آن فکر کنید.

پیشنهاد قطعی ما این است که به جای مطالعه‌ی تمرین دیگران و ترکیب کردن آنها، کمی وقت بگذارید و ایده‌های خودتان را بنویسید.

اثربخش‌ترین شیوه‌ی ارائه‌‌ی پروژه این است که پروژه‌‌‌ی دیگران را تنها پس از تحویل پروژه‌ی خود بخوانید.

پیشنهاد متمم برای انجام بهتر پروژه:

برگه‌ای بردارید و فرض کنید که می‌خواهید تمام آموخته‌های خود را در مورد سیستم‌ها و تفکر سیستمی، در قالب چند اصل یا جمله یا مثال، بنویسید.

طوری که از دیدگاه خودتان، عصاره‌ی درس باشد.

حالا با نگاه کردن به آن برگه، بهتر می‌توانید پروژه‌ی خود را انجام دهید. احتمالاً نگاه شما هم به جای نگاهی یک‌جانبه، کل‌نگرانه و چندجانبه خواهد بود.

سایر درس‌هایی که به نوعی با تفکر سیستمی ارتباط دارند

  مدل ذهنی

  تفکر استراتژیک

  مدیریت در شرایط ابهام

  تصمیم گیری